امثال و حکم

امثال و حکم
پدیدآوران	دهخدا، علی‌اکبر (نویسنده)
ناشر	امير کبير
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1383 ش
چاپ	12
شابک	‎964-00-0156-2
موضوع	ضرب المثل‏های ایرانی ضرب المثل‏های فارسی
زبان	فارسی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏PIR‎‏ ‎‏3996‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏الف‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، امثال و حکم (ابهام‌زدایی) را ببینید.

امثال و حکم اثر على‌اکبر دهخدا، به موضوع ضرب المثل‌ها و حکمت‌هاى ادب فارسی است. زمانى که دهخدا به تدوین لغت‌نامه خود پرداخت یادداشت‌هاى «امثال و حکم» را نیز در لغت‌نامه وارد کرده بود و اعتماد‌الدوله قراگزلو وزیر معارف وقت از ایشان درخواست کرد که «امثال و حکم» را از یادداشت‌ها مجزا کند و جداگانه منتشر سازد، وى نیز موافقت کرد و یادداشتهاى خود که حاوى مثل، حکمت، اصطلاح و حتى اخبار و احادیث بود را به‌طور جداگانه منتشر نمود.

ساختار

کتاب حاوى مقدمه‌اى از ناشر و متن کتاب است که مانند کتب لغت به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در پیشگفتار کتاب پس از توضیح شیوه نگارش کتاب و اهمیت موضوع آن، شرحى حالى از دهخدا و آثار او به اختصار آمده است.

کتاب مشتمل بر حدود سى هزار عنوان ضرب المثل، حکمت، اصطلاح و کنایه است و نزدیک به ده هزا مثل یا حکمت و کنایه و اصطلاح به عنوان نظیر و مرادف آمده و عنوان نیافته است.

دهخدا در تألیف خود بیش از هزار عبارت عربى آورده است که بیش‌تر آیات قرآن و احادیث نبوى و کلمات منسوب به امامان شیعه و امثال و نظایر آن‌ها است. مؤلف مفهوم ضرب‌المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقى درهم آمیخته است.دهخدا 45 هزار بیت از شاعران کلاسیک مانند: فردوسى، سعدى، نظامى و جلال‌الدین رومى در کتاب خود آورده است. بیش‌تر این بیت‌ها شکل‌هاى گوناگون یک ضرب المثل است که هر شاعرى به سلیقه خود و با بیانى خاص به نظم در آورده است.

وى از منابع مختلفى در تنظیم کتاب استفاده کرده که از آن جمله است:

1. مجموعه «امثال میدانى» که در سده پنجم هجرى به زبان عربى تألیف شده است. دهخدا از این کتاب نزدیک به هزار ضرب المثل عربى بر گرفته و به مجموعه خود وارد کرده است.
2. «مجموعه مختصر امثال» چاپ هندوستان که یکصد ضرب المثل از آن اقتباس کرده است.
3. «جامع التمثیل» که در هند و در سده 11هجرى چاپ شده و دهخدا نزدیک به سیصد مثل از آن در کتاب خود آورده است.
4. «شاهد صادق» که یک مجموعه هندى است و دهخدا توجه ویژه‌اى به آن نداشته و به نقل از چند مثال از آن بسنده کرده است.

گروهى بر کتاب خرده گرفتند که عنوان کتاب «امثال و حکم» است ولى در طى آن اصطلاحات و کنایات و اخبار و احادیث و کلمات دیگرى که مثل نیستند وارد شده است. دهخدا بر این خرده‌گیرى چنین پاسخ گفته است که اگر عنوان کتاب «امثال و حکم و مصطلاحات و کنایات و اخبار و احادیث و...» یا نظیر آن انتخاب مى‌گردید، عنوانى دراز مى‌شد و احتراز از آن واجب بود و از او به عنوان مختصر «امثال و حکم» اکتفا شد. راه دیگر این بوده است که آن اصطلاحات و... حذف شود و طبیعى است که آن حذف، پاسخگوى خردیران مى‌توانست باشد؛ اما محرومیت خوانندگان از فواید آنها جبرانى نمى‌توانست داشته باشد.

دهخدا به پیروى از رسم و شیوه شاعران و نویسندگان قدیم ایران، ضرب المثلها را نه به صورتى‌که در زبان مردم بوده، بلکه به صورتى‌که در کتاب‌ها و دیوان‌ها آمده نقل کرده است. چنان که گویى اصلاً درصدد گردآورى فولکلور (فرهنگ و دانش عامه) نبوده، بلکه قصد داشته که شعرها و کلمات اخلاقى و پندآموز را در یک‌جا گرد آورد. از این رو است که ضرب المثلها در کتاب او مقام دوم را گرفته و اغلب تنها به عنوان مرادف امثال و حکم ادبى ذکر گردیده است.

وضعیت کتاب

در پایان هر یک از مجلدات کتاب فهرست اسماء رجال و کتب، امکنه و طوائف، و... به تفکیک آمده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب

وابسته‌ها

ارسال المثل در مثنوی مولانا جلال‌الدین بلخی