العلل المتناهية في الأحاديث الواهية

العلل المتناهية في الأحاديث الواهية
پدیدآوران	اثری، ارشاد الحق (محقق) ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (نویسنده)
ناشر	ادارة‌ العلوم‌ الأثرية‌
مکان نشر	پاکستان - فيصل آباد
سال نشر	1399ق. = 1979م.
چاپ	چاپ اول
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، العلل (ابهام‌زدایی) را ببینید.

العلل المتناهية في الأحاديث الواهية، اثر امام ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن جوزی تمیمی قرشی (510-‌597ق)، کتابی است درباره احادیث جعلی -‌ علل الحدیث - ‌که با تحقیق ارشادالحق اثری به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز شده و مطالب که دربردارنده روایاتی است که از نظر مؤلف، جعلی و موضوعه می‌باشد، در ابواب مختلف، در دو جلد، تنظیم شده است.

منابع و مصادر

ابن العراق در «تنزيه الشريعة»، مواد و منابعی را که غالبا ابن جوزی در نگارش کتاب، از آنها بهره برده، کتب و آثار زیر، دانسته است: «الكامل» ابن عدی، «الضعفاء» ابن حبان و عقیلی و ازدی، «التفسير» ابن مردویه، «المعاجم» طبرانی، «الإفراد» دارقطنی، «تصانيف» ابن خطیب بغدادی، «تصانيف» ابن شاهین، «الحلية»، «تاريخ إصبهان» و سایر مصنفات ابونعیم اصفهانی، «تاريخ نیسابور» و سایر تصنیفات حاکم نیشابوری و «الأباطيل» جوزقانی یا جوزقی.

ابن جوزی درباره هر روایت، ابتدا به بررسی سند آن پرداخته و سپس، در برخی موارد، آن را از نظر محتوایی، مورد بحث و بررسی قرار داده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا شرح حال مختصری از مؤلف ارائه گردیده و سپس، به منابع و مصادر کتاب و نیز نسخ خطی آن، اشاره شده است.

از جمله روایاتی که در کتاب آمده، حدیثی است که به روایت الطیر معروف است. بر طبق این روایت که در فضیلت حضرت علی(ع) می‌باشد، پیامبر(ص) قصد تناول گوشت پرنده‌ای بریان را داشت و از خدا خواست با محبوب‌ترین خلق هم‌غذا شود. طولی نکشید که امام علی(ع) آمد و با او هم‌غذا شد. متن این روایت، چنین است: «إنَّ النَّبِي(ص) كانَ عِندَهُ طائِرٌ، فَقالَ: اللَّهُمَ ائتِنیبِأَحَبِّ خَلقِك إلَيك، يأكلُ مَعي مِن هذَا الطَّيرِ؛ فَجاءَ أبوبَكرٍ، فَرَدَّهُ، ثُمَّ جاءَ عُمَرُ، فَرَدَّهُ، ثُمَّ جاءَ عَلِي، فَأَذِنَ لَهُ»، (برای پیامبر(ص) مرغی آورده شده بود. پیامبر فرمود: خدایا، محبوب‌ترین خلق خود را نزد من بفرست تا از این مرغ بخورد. پس از آن ابوبکر آمد، ولی پیامبر(ص) او را نپذیرفت. سپس عمر آمد، او را هم نپذیرفت. سپس علی(ع) آمد، به او اجازه داد). ابن جوزی این حدیث را با برخى سندهایش آورده و گاهى آن را تضعیف کرده، اما از ذکر برخى از سندهاى دیگر حدیث، چشم‌پوشى نموده است.

ابن جوزى به شتاب‌زدگى در صدور حکم معروف است و نه‌تنها به تضعیف، بلکه به‌طور شتاب‌زده به جعلى و ساختگى بودن حدیث نیز حکم مى‌دهد. اما چه‌بسیار احادیثى که در صحاح موجود بودند و او به تضعیف و تخریب آن‌ها در کتاب‌هاى خویش پرداخته و یا آن‌ها را تکذیب نموده است. به همین دلیل محدثان بزرگ از محققان اهل سنت تأکید مى‌کنند که از اعتماد کردن به حکم ابن جوزى خوددارى شود و دیگران را به هنگام بررسى روایات، به ضرورت پایبندى به این نکته فرامى‌خوانند. عجیب اینکه برخى از آنها به ابن جوزى نسبت مى‌دهند که او حدیث طیر را در کتاب «الموضوعات» آورده است. ملا على قارى در کتاب «المرقاة في شرح المشكاة» و برخى دیگر از عالمان اهل سنت در کتاب‌هاى خود به ابن جوزى نسبت داده‌اند که او به جعلى و ساختگى بودن این حدیث شریف، حکم داده و آن را در کتاب «الموضوعات» آورده است؛ درصورتى‌که این حدیث شریف در کتاب «الموضوعات» وجود ندارد، بلکه با برخى از اسناد، در کتاب «العلل المتناهية» وارد شده است؛ چراکه وى درباره رجال برخى از سندهاى این حدیث، تردید ایجاد می‌کند، اما درباره سندهاى دیگر این حدیث، سکوت اختیار کرده است.

در روایت دیگری در کتاب، به سند مؤلف از محمد بن عبدالمالک بن خیرون، از ابومحمد حسن بن علی جوهری، از ابوالحسن دارقطنی از ابی‌حاتم ابن حبان از محمد بن علی صیرفی از ابوکامل جحدری از عبدالله بن جعفر والد علی بن مدینی از عبدالله بن دینار از ابن عمر، چنین آمده است که: «كنا عند رسول‌الله(ص)، فجاء رجل أقبح الناس وجها وأقبح الناس ثيابا وأنتن الناس ريحا، حافيا يتخطى رقاب الناس فجلس بين يدي رسول‌الله(ص)، فقال: من خلقك؟ قال: الله. قال: فمن خلق السماء؟ قال: الله. قال: فمن خلق الأرض؟ قال: الله. قال: فمن خلق الله؟! قال رسول‌الله(ص): هذا إبليس جاء یشككم في دينكم» (نزد پیامبر(ص) بودیم که مردی با زشت‌ترین چهره و لباس و با پای برهنه و بوی متعفن آمده و نزد پیامبر(ص) نشست و پرسید: چه کسی تو را آفرید؟ پیامبر(ص) فرمود: خدا. پرسید: چه کسی آسمان را آفرید؟ فرمود: خدا. پرسید چه کسی زمین را آفرید؟ فرمود: خدا. پرسید: چه کسی خدا را آفرید؟ پیامبر(ص) فرمود: این ابلیس است که آمده است تا شما را در دینتان به تردید افکند). ابن جوزی در بررسی این روایت، اشکالاتی بر آن گرفته است، از جمله آنکه به نقل از ابن حبان، عبدالله بن جعفر را اهل خطا و قلب دانسته است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بی‌نام، برگرفته از سایت آیت‌الله سید علی میلانی، سه‌شنبه 9 شهریور 1400