الفوائد الصمدية
| الفواید الصمدیه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شیخ بهایی، محمد بن حسین (نویسنده)
مدنی، سید علی‌خان (حاشيه نويس) افراسیابی نهاوندی، علی (مقدمه و تصحیح) مدرس افغانی، محمدعلی (حاشيه نويس) |
| عنوان‌های دیگر | الحدائق الندیه فی شرح الصمدیه. برگزیده
الکلام المفید للمدرس و المستفید. برگزیده الصمدیه |
| ناشر | نهاوندی |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1387 ش |
| چاپ | 9 |
| شابک | 964-6388-32-9 |
| موضوع | زبان عربی - نحو |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PJ 6151 /ش9ص8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الفوائد الصمديه معروف به صمديه، اثر عربى شيخ بهائى از علماى عصر صفوى است كه به حواشى سيد عليخان كبير و مدرس افغانى زينت يافته است.
ساختار
مطالب كتاب، پس از مقدمه مصحح در اشاره‌اى كوتاه به زندگى‌نامه شيخ بهایى، از بخش‌هاى زير تشكيل يافته است: مقدمه مؤلف تحت عنوان «آنچه كه اراده كردم مقدم شود» كه در آن به تعريف علم نحو پرداخته و چهار بخش اصلى تحت عناوين: اسماء، افعال، مباحث جمله و مفردات كه از جمله مطالب آنها عبارتند از: تعريف كلمه و كلام، تعريف فعل و مختصات آن، تعريف حرف و مختصات آن، تقسيمات اسم و...، اسماء معرب و مبنى، مرفوعات، مونث آوردن فعل، اقسام خبر، نواسخ مبتدا و خبر، موارد حذف فعل در مفعول، مطلق، مجرورات، بازگشت ضمير، اسمائى كه مانند فعل عمل مى‌كنند...
شيخ بهایى اين كتاب را به برادر كوچكش، عبدالصمد ديكته كرده و سپس در اختيار اهل فضل قرار داده است.
اين اثر، جزو كتب درسى در مرحله متوسط علم نحو در حوزه‌هاى علميه است. شيخ بهایى با نگارش اين كتاب، نزدیک به پنج قرن است كه نام خود را در قالب اصلى‌ترين كتاب‌هاى دينى، در راستاى آشنايى با علوم اسلامى، يعنى جامع المقدمات حفظ كرده است. اين در حالى است كه تاريخ او را به عنوان عالمى نحوى نمى‌شناسد و به اثر او، تنها به ديد بررسى آثار بزرگان علم نحو مى‌نگرد.
اين اثر با وجود داشتن عباراتى موجز و مختصر، از جامعيت خاصى برخوردار است. در اين اثر، متنِ تصحيح شده‌اى از كتاب ارائه شده، سپس مشكلات متن به كمك دو شرح «شرح الفوائد الصمديه سيد عليخان كبير» و «الكلام المفيد»، توسط مصحح، در پاورقى توضيح داده شده كه طلاب را از مراجعه به هر شرح ديگرى بى‌نياز مى‌كند، زيرا در آن تلاش شده است تا چكيده مطالب مهم اين دو شرح در پاورقى ذكر شود.
تلاش مصحح بر اين بوده تا از ذكر مباحث غير مفيد خوددارى شود، به علاوه هر گاه شيخ براى قاعده‌اى مثال نياورده، در پاصفحه مثالى مناسب ذكر گرديده است.
گزارش محتوا
مباحثى كه در حديقه اول ذكر شده، پيرامون تعريف علم نحو، كلمه و كلام، اقسام اسم و فعل، اعراب و بناء و انواع آن، علائم رفع، نصب و جر، جايگاه اعراب تقديرى مى‌باشد.
نویسنده در تعريف علم نحو معتقد است كه اين علم، دانشى است به قوانين الفاظ عرب، از جهت اعراب و بنا و فائده آن، حفظ زبان از خطا در گفتار مى‌باشد.
در حديقه دوم به اسماء معرب، نواسخ، اسماء منصوب و غير منصوب، اسماء مبنى، توابع، اسماء عمل كننده شبيه به افعال و اسباب منع صرف اسم اشاره مى‌شود. نویسنده اسم را به معرب و مبنى تقسيم نموده و معربات را داراى انواعى شمرده است: اول آنچه كه مرفوع است، كه چهار گونه مى‌باشد: فاعل، نائب فاعل، مبتدا و خبر. نویسنده در ادامه، نواسخ را در فصلى ذكر و به اين نكته اشاره كرده است كه گاهى اوقات، بر مبتدا و خبر، افعال و حروفى داخل مى‌شود كه مبتدا، اسمِ آن و خبر، خبر آن مى‌شود و به آنها، نواسخ گفته مى‌شوند. اين نواسخ، پنج نوع هستند كه عبارتند از: افعال ناقصه، حروف مشبهه بالفعل، ما و لاى شبيه به ليس، لاى نافيه جنس و افعال مقاربه.
نوع دوم از معربات، آنهایى هستند كه منصوب‌اند و عبارتند از: مفعول به، مفعول مطلق، مفعول له، مفعول معه، مفعول فيه، منصوب به نزع خافض، حال و تمييز.
نوع سوم، مجروراند و بر دو نوع: مضاف اليه و مجرو به حروف.
نوع چهارم از معربات، منصوب و غير منصوبند، كه چهار نوعند: مستثنى، مشتغل عنه العامل، منادا، اسماء عدد.
اين اسلوب در تقسيم مرفوعات و منصوبات به اسلوب نحويين مخصوصاً متاخرين، مختلف مى‌شود.
نویسنده سپس مبنيات را شرح كرده است كه از جمله آنها عبارتند از: ضمير، اسماء اشاره، موصول و مركب. وى در ادامه، داخل بحث توابع و اقسام پنجگانه آن شده است: نعت، معطوف به حروف، تاكيد، بدل و عطف بيان. وى نعت را بر بقيه مقدم داشته؛ همانطور كه عادت اكثر نحويون است، سپس داخل مبحث اسماء عامله و مشبهه الافعال مى‌شود كه 5 قسم هستند: مصدر، اسم فاعل و مفعول، صفت مشبهه، اسم تفضيل. در خاتمه اين حديقه، اسامى ممنوع از صرف ذكر شده است.
وى حديقه سوم را به افعال اختصاص داده و اعراب فعل مضارع را شرح مى‌كند، سپس در سه فصل افعال مدح، ذم، دو فعل تعجب و افعال قلوب را ذكر و در خاتمه اين حديقه بحث تنازع را ذكر مى‌نمايد.
نویسنده در اين كتاب از ابن هشام در كتاب مغنى اللبيب بسيار تاثير پذيرفته و اين مطلب در حديقه چهارم و پنجم به خوبى مشهود است، به طورى‌كه مى‌توان گفت شيخ بهائى، باب دوم از مغنى را در حديقه چهارم الفوائد الصمديه در تعريف جمل و اقسام آن، خلاصه كرده است.
در حديقه چهارم، به تعريف جمله و احكام آن اشاره شده و در تعريف آن چنين آمده است: قولى است كه متضمن دو كلمه با اسناد باشد كه اعم از كلام است و اگر با اسم شروع شود، اسميه و اگر با فعل شروع گردد، فعليه است.
حديقه پنجم پيرامون مفردات است، مثل همزه، ان، ام، اما، اىّ، حاشا، بل، حتى، فاء، قد، كم، لو و... در حقيقت مى‌توان ادعا كرد كه اين حديقه، خلاصه باب اول از كتاب مغنى اللبيب ابن هشام با ايجاز شديد است.
از جمله ويژگى‌هاى اين اثر آن است كه با حجم بسيار كم، حاوى يك دوره كامل نحو است كه در كمال ايجاز و اختصار و در كمال فصاحت و بلاغت مى‌باشد و به يقين مى‌توان گفت كه در عبارات آن اعجازى به كار رفته است و به گفته نویسنده، در آن دُرّ و گوهرهاى گرانبهایى به كار رفته كه جز اهل فن و ادب كسى به حقيقت آنها پى‌نخواهد برد.
وضعيت كتاب
شروحى بر اين كتاب نوشته شده است از جمله:
1. شرح سيد على خان بن احمد مدنى به نام «الحدائق النديه في شرح فوائد الصمديه [[[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهائى]] ]».
2. «الدره الثمينه في شرح الصمديه» نوشته محمدجواد ذهنى تهرانى.
3. «القواعد العربيه في شرح الفوائد الصمديه» نوشته على حسینى.
4.«شرح الصمديه» نوشته صادق مهدى حسینى.
5.«شرح نمودارى صمديه» مرتضى نظرى.
فهرست مطالب در انتها.
تصحيح كتاب، توسط على افراسيابى صورت گرفته است.
فهرست مطالب، در انتهاى كتاب آمده است.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتاب.