رسائل الحكمة
| رسائل الحكمة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن علی، حمزه (نویسنده)
سموقی، بهاءالدین (مترجم) تميمي، اسماعيل (محقق) |
| ناشر | دار لاجل المعرفة |
| مکان نشر | لبنان - ديار عقل |
| چاپ | 5 |
| موضوع | دروزيه نامههای عربی - قرن 5ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 6 |
| کد کنگره | BP 240/8 /ح8ر5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
رسائل الحكمة، به زبان عربی، مجموعه رسائلی است از حمزة بن علی، اسماعیل تمیمی و بهاءالدین سموقی و دیگران در شش جلد با موضوع کلام. این اثر حاوی عقاید و آداب و... دروزیان (از فرقه‌های اسماعیلیان) است.
ساختار
کتاب، شش جلد دارد. مقدمه آن در جلد اول آمده و سپس محتوای مطالب ارائه شده است.
گزارش محتوا
نویسنده، در مقدمه اسراری که در سینه دارد را به وزان زمین می‌داند و سخن از اشتراکگذاری آنها را مطرح می‌کند. وی می‌گوید: چون توانایی جمع بین این دو امر را ندارم که اسرار را در هاله قدسی قرار دهم و از طرفی به نشر معرفتی بپردازم که به درد همه مردم بخورد، میان این دو موضع، تعادل برقرار کرده، به استقصای حجج و براهین پرداخته و از دوستان برای این امر، مشورت گرفتم[۱].
وی برای تحقق این امر موارد زیر را در نظر گرفته است: اول اینکه: سِرّ، همواره راز باقی خواهد ماند و به کنه آن نمی‌تواند رسید، مگر مؤمن به آن؛ یعنی تلاش ما برای دانستن آن ناکام خواهد ماند، اما درعین‌حال این تلاش لازم و لابدمنه است. دوم: سر حکمت درزیه، توحید است و بر همگان است که به آن احترام گذاشته و از غنایش بهره ببرند و از اهلش شوند و بر اهلش لازم است که دیگران را هم از این امر منتفع کنند که سعادت بشر و عمومیت یافتن محبت و... بر آن استوار است... نویسنده تا ده شاهد و دلیل برای پرداختن به چنین مباحثی ارائه می‌کند[۲].
وی سپس می‌نویسد: این دلایل ده‌گانه من را بر آن داشت که به اعلان سِرّ حکمت اقرار کنم که فضیلت اعلان آن به همان اندازه کتمانش است، بلکه گاهی اعلانش کمخطرتر از کتمانش می‌باشد؛ زیرا خیر عظیمی در اینکه مردم غنای الهی و سر الله را بشناسند و به تبادل معرفت بپردازند و بر معضلات بشر و حل آن تفاهم کنند و... وجود دارد... هرگاه رغبت به معرفت متعلق به خلاص و گزیدنِ راهِ بهتر باشد، سعی در به دست آوردن آن واجب است و هرکه از بشر مانع از این امر شود، قصدش شر است... در برخورد هر سِرّی، یا تقدس آن از بین می‌رود که در این صورت توخالی بودن آن مشخص می‌گردد یا از غنای آن استفاده می‌شود که در هر دو صورت، کسی که سعی در رمزگشایی از این امر دارد، سزاوار ستایش است.[۳].
«رسائل الحكمة»، شامل مجموعه رسائل مقدس دروزیان است که عقایدشان در آن بیان شده و آداب و تعالیم و قوانین دینی و اجتماعی‌اشان در آن ارائه شده است. این مجموعه، 111 رساله را در بر می‌گیرد که دکتر کامل حسین و دکتر عبدالرحمن بدوی و سلفستر دی ساسی به اعداد آنها پرداخته‌اند[۴].
این رسائل به شش قسم تقسیم می‌شوند که البته اختلافاتی هم در این میزان وجود دارد[۵].
تاریخ تصنیف این کتاب‌ها به میان سالهای 408 تا 434ق، یعنی از آغاز پیدایش تا پایان فرقه دروزیه می‌رسد. البته برخی از رسائل نیز دارای تاریخ نگارش خاصی نیستند. ترتیب ارائه رسائل توسط «بهاءالدین» از نویسندگان رسائل حکمت، در این کتاب حفظ شده، هرچند به نظر محقق، برخی از این رسائل به‌لحاظ تاریخی دارای تقدیم و تأخیرهایی هستند[۶].
مهمترین مؤلفان این رسائل، سه نفر هستند: اولین نفر حمزة بن علی بن احمد از زوزن خراسان، مؤسس دروزیه و ملقب به «عقل» و «قائم‌الزمان» و «هادي‌المستجيبين» است. نفر دوم، اسماعیل بن محمد بن حامد تمیمی، ملقب به «نفس» و «صفوةالمستجيبين» است؛ وی داماد حمزه و وکیل وی در دین دروزی بود. سومین نفر، بهاءالدین ابوالحسن علی بن احمد سموقی ملقب به «تالی» و «مقتفی» است که آخرین از حدود خمسه‌ای بوده که دعوت با آنان پایان پذیرفته است. اکثر رسائل را بهاءالدین نوشته و در بیشتر موارد، نظریات حمزه را تفسیر کرده است. درعین‌حال، در برخی از این رسائل، اسم نویسنده ذکر نشده و در برخی دیگر نیز احتمال اینکه یکی از این سه تن آن را نوشته باشند، منتفی است.[۷].
رسائل حکمت انواع مختلفی دارد: برخی از آنها در زمان حاکم و قبل از شروع دعوت گزارش شده‌اند و گاهی به عقیده توحید نمی‌رسند، بلکه به عقاید فاطمیون و اسماعیلیه نزدیک می‌شوند؛ چهار رساله اول این‌گونه هستند؛ دروز در این رسائل، استتار عقاید و توجیه وابستگی ظاهری به اسلام را حفظ کرده است.[۸]. برخی از این رسائل، دعوت‌نامه‌هایی برای برخی اشخاص بودند که در دولت دارای مرتبه و جایگاهی بودند یا به اشخاصی نوشته شدند که در نشر دعوت دروزیه مشارکت کردند یا به افرادی که از دعوت روی برگرداندند، ارسال شدند. برخی دیگر ردیه‌های دروزیان بر دشمنانشان است که با روش توبیخ و تأنیب و تحذیر و انذار نوشته شده. برخی دیگر میثاقنامهها و پیمان‌نامه‌ها و نصایح و تعالیم عقیدتی هستند. برخی دیگر حاوی مناجات و دعا و تقدیسند که با روش صوفیانه روحانی دلنشینی نگاشته شده‌اند. برخی دیگر در تعریف این دعوت و کشف عقیده آنان و حقیقت دعوتشان است. موضوع برخی دیگر از این رسائل، سیره حاکم و زندگانی حمزه و ارتباط او با معاندین دعوت و تکلیف داعیان در نشر مذهب و تقلید مقامات و القاب و ادوارشان است. بعضی دیگر از رسائل، رسائل بلاد و اهالی شهرها و روستاها و قریه‌ها و قبایل مصر و جزیرةالعرب و سوریه و لبنان و عراقین و بلاد هند و یمن و عرب و... است.[۹].
روش نگارش این رسائل، به زبان عربی بلیغ قرآنی و با عباراتی متین است. برخی به‌صورت نثر، برخی شعر و اکثر این رسائل به شکل مسجع نگاشته شده‌اند. رسائل حکمت، سرشار از رمز و معما و تشبیه و تصویرند. دستیابی به مطالب آن دشوار و فهمش سخت است. با الفاظ و عبارات غریب نوشته شده‌اند. نویسندگان این رسائل در آنها معانی عرفانی را مطرح کرده‌اند که جز ممارسان با این مفاهیم درکشان نمی‌کند... ظاهرا قصد نویسندگان این کتاب‌ها از این سبک نگارش، حفاظت از مفاهیم حکمت از غیر اهلش بوده است.[۱۰].
به رموز این سبک، چیزهای معماگونه دیگر را نیز باید افزود؛ مانند رنگهای مخفی و نمادهایی چون رنگهای پنجگانه سبز و آبی و قرمز و زرد و بنفش. یا کلمات اختصاری، مانند تو=توحید، عق=عقل که منظور از آن حمزه است، نف=نفس که منظور از آن تمیمی است، ل=لاهوت، ن=ناسوت و... همچنین در بالای کلمات شاهد نقطه‌های سیاه و قرمزی هستیم که تعدادشان بین 5 و 7 و 9 و 12 و 28 و 30 متغیر است و هرکدام دلالت بر حدود و حجج وحدودِ توحید و... دارند. به‌هرحال به‌کرّات در این رسائل، شاهد تفسیر ارقام و حروف لغت و مدلولات آن و استفاده از برخی الفاظ عجمی و... هستیم[۱۱].
این رسائل، محتوی تعالیم موحدین در عقیده به خدا و تجسد الهی و هستی و خلقت انسان و تقمّص و معاد و حساب و روز قیامت و... است. در این رسائل، عقیده و شریعت و دین به‌صورت کامل در یک دیدگاه جامع و منسجم ترکیب شده‌اند. گرچه عقاید دروزیان در سایه اسلام ایجاد شد، رشد کرد و بر وحی و کتاب اسلام تکیه زد، اما عمیقا و به‌لحاظ جوهری با عقاید اسلامی اختلاف دارد. دروزیان علاوه بر اسلام و قرآن، عقایدشان را از مصادر دیگری، مانند انبیای یهودی و تورات، مسیحیت و اناجیل، فلسفه یونانی، مانند فیثاغورس و افلاطون و ارسطو و افلوطین و...، صوفیه هند، فلاسفه مسلمان، مانند فارابی و اخوان‌الصفا و... اخذ کرده‌اند[۱۲].
دروزیان به هفت دوره خلقت معتقدند که اکنون در دوره هفتم قرار داریم؛ خداوند در هر دور در عالم تجلی کرده و به‌صورت انسان تجلی می‌یابد؛ تجلی وی در دوره اول به‌صورت باری بوده و در دور دوم به‌صورت علی تا در دوره هفتم به حاکم رسیده است. اولین مخلوق او عقل بوده و در مقابل آن ضد را آفریده است. خدا پس از عقل، حدود چهارگانه، یعنی نفس و کلمه و سابق و تالی را آفرید. در هر دور از ادوار هفت‌گانه، این مخلوقات نیز به‌صورت بشری در قالب اشخاص جسمانی تمثل می‌یابند؛ تمثل این مخلوقات در دوران حاکم از این قرار است: عقل در حمزه، نفس در تمیمی، کلمه در محمد بن وهب قرشی، سابق در سلامة بن عبدالوهاب سامری و تالی در بهاءالدین علی بن احمد سموقی متمثل شده است. در عالَم، انبیای هفت‌گانه‌ای آمده‌اند که «نطقا» نام دارند. ازاین‌رو، این نام را دارند که با بشریت صحبت کرده‌اند..[۱۳].
وضعیت کتاب
تمام شش جلد به‌صورت مجلد در یک جلد ارائه شده و در انتهای هر دو جلد، فهرست مطالب ذکر شده است. در صفحات 11 و 12 مقدمه، درباره نسخه‌های خطی این کتاب‌ها صحبت شده است. خط اصل این رسائل زیبا و خواناست. تعداد صفحاتشان میان یک تا پنجاه صفحه است. البته به‌خاطر کثرت نقل این کتاب‌ها و گاهی استنساخ توسط افراد غیر ماهر، اشکالاتی در آنها دیده می‌شود. محقق، به دلیل کثرت رسائل و دوری‌جویی از حواشی در بالای صفحات، به تصحیح این اشکالات نپرداخته، ولی آیات قرآن و اناجیل را ارجاع داده است.[۱۴].
پاورقی‌ها کمتعدادند، اما مطالب مفیدی در شرح مطلب را در بر دارند. صفحات 293 تا 298، 365، 539، 554 تا 572 و 847 تا 857 حاوی تصاویری از نسخ خطی و... هستند.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.