التذکرة في القراءات الثمان
| التذکرة في القراءات الثمان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن غلبون، طاهر بن عبدالمنعم (نویسنده) ابراهیم، عبدالفتاح بحيري (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب التذکره في القراءات |
| ناشر | الزهراء للاعلام العربي |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قرآن - قرائت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 75/3 /الف2ت4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
التذکرة في القراءات الثمان نوشته طاهر بن عبدالمنعم بن غلبون(متوفای 399ق)، کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی. نویسنده در این اثر به مباحث اصول و فُرش حروف در قرائات، هشت تن از قاریان (سبعه مشهور به‌علاوه یعقوب حضرمی) پرداخته است.
ساختار
کتاب، دارای دو جلد است؛ که جلد اول، شامل تقدیم، سخن محقق، ذکر اسانید قاریان و محتوای مطالب ضمن ابواب متعددی است و جلد دوم دربردارنده ادامه مطالب جلد اول. محقق، منابع مورد استفاده در کتاب را در دو قالب مجزای منابع خطی و چاپی در انتهای کتاب ارائه کرده است.[۱]
گزارش محتوا
شکی نیست که قرائات قرآنی، جایگاه مهمی در مباحث علوم قرآنی دارد و به قطع کتاب‌هایی دراین‌باره نوشته شده است؛ اما پیدایش «التذکرة فی القراءات الثمان» ابوالحسن طاهر بن عبدالمنعم بن غلبون، فتح بزرگی در این جایگاه به‌حساب می‌آید زیرا نویسنده آن، از بارزترین شخصیت‌ها در ادا و تدریس و استادی و تألیف در علم قرائات است.[۲] تمام تراجم نویسان بر تعلق این کتاب به ابن غلبون، اجماع دارند.[۳] تأثیرات این کتاب را بر دیگرانی که صاحب اثر در علم قرائات هستند می‌توان مشاهده کرد؛ مثلاً دانی در «التيسير»، ابن جزری در «النشر في القراءات العشر»، ابن باذش در «الإقناع»، قسطانی در «لطائف الإشارات لفنون القراءات».[۴] از جمله ویژگی‌های کتاب «التذکرة...» این است که به ارائه صرف قرائات بسنده نکرده و متعرض اعراب و توجیه و توضیح معانی مترتب بر یک قرائت شده و حکم وقف و ابتدا و... را درباره آن توضیح داده است. همچنین توضیحاتی درباره معنی حروف سبعه و ارتباط آن با قرائات سبعه و دفع توهم برخی مبنی بر اینکه احرف سبعه همان قرائات سبعه هستند داده است. او در این کتاب، قرائت یعقوب حضرمی را هم در کنار قاریان هفتگانه مشهور، صحیح دانسته است. از دیگر ویژگی‌های این کتاب این است که مانند سایر مؤلفین در علم قرائات، خود را ملتزم به ذکر دو روایت از هر قاری نکرده بلکه برای برخی از ائمه قرائات بیش از دو روایت ذکر کرده است؛ مثلاً برای نافع روایت اسماعیل بن جعفر و اسحاق بن محمد ابومحمد مسیبی و برای کسائی، نصر بن یوسف ابوالمنذر و قتیبه بن مهران و برای عاصم مفضل ضبی را افزوده است و.... این کتاب، مجال واسعی است برای شناخت شخصیت علمی ابن غلبون که در آن از علم قرائات تجاوز کرده و به نحو و لغت هم پرداخته است. نویسنده کتاب، درباره برخی از مسائل به برخی مؤلفاتش ارجاع داده که در کتاب‌های تراجم جزء آثارش دانسته نشده‌اند؛ مثلاً کتاب‌های «الوقف لحمزه» و «الراءات لورش» که در صفحات 48 نسخه الف و 68 نسخه ب خطی کتاب از آن‌ها یاد کرده است.[۵]
کتاب تذکره مقدمه‌ای دارد و بابی که در آن اسانید قرائات را ذکر کرده و سپس اصول قرائات را که شامل مد و قصر و اماله و ادغام و وقف و اجتماع همزتین و... است. ابن غلبون، سپس فُرُش حروف را از اول سوره بقره تا آخر سوره ناس آورده و در نهایت کتاب را با ذکر حکم «تکبیر»ی که بزّی از ابن کثیر روایت کرده، به پایان می‌برد.[۶]
او در ارائه موضوعات اصول و فرش حروف از ابن مجاهد تبعیت کرده و بعد از ذکر اسانیدی که قرائات را به او می‌رسانند از استعاذه و سپس بسمله صحبت می‌کند. سپس از اختلاف در فاتحه‌الکتاب بحث می‌نماید و بعدازآن به سراغ سوره بقره میرود. او اختلاف قراء در فواتح السور را ذکر می‌کند و در این میان از ابواب اصول صحبت می‌کند.[۷]
ابن غلبون در سوره بقره ابتدا کلمه «غشوة» در آیه هفت این سوره را از نظر قراء بررسی می‌کند و در ادامه آیات قرآن نیز بر این روال (ذکر اختلاف قاریان هشتگانه) تا آخر قرآن، پیش میرود.[۸]
نویسنده در مقدمه‌ای که بر کتابش نوشته، روشش در این کتاب را شرح داده است. او پس از حمد خدا، از قاریانی که قرائتشان نزد او صحیح است به‌این‌ترتیب نام می‌برد: نافع بن ابونعیم مقری اهل مدینه، عبدالله بن کثیر مقری مکی، عبدالله بن عامر مقری شامی، عاصم بن ابی النجود مقری کوفی، ابوعمرو بن علاء مقری بصری، علی بن حمزه بن زیات مقری کوفی سپس یعقوب بن اسحاق حضرمی مقری بصری.[۹]
ابن غلبون، مشی کلی خودش در کتاب را چنین شرح می‌دهد: اول: هنگامی‌که روایت از امامی از ائمه هشتگانه بر یک حرف اتفاقی باشد، فقط نام او را ذکر می‌کند مثلاً می‌گوید: قرأ نافع یا ابن کثیر یا...؛ و در هنگام اختلاف روایات از امامی از ائمه هشتگانه در حرفی، می‌گوید فلانی مثلاً قال فلان... و قالوا... یا قرأ فلان و قرأوا بقیة الرجال، فلانی به‌تنهایی این امر را روایت کرده و دیگران جور دیگر گفته‌اند. هنگامی‌که ابن کثیر و ابن عامر در روایتی متفق باشند از تعبیر «قرأ الإبنان» و در اتفاق حمزه و عاصم و کسائی از «قرأ الکوفیون»، در اتفاق ابوعمرو و کسائی از «قرأ النحویان» و در اتفاق ابوعمرو و یعقوب از عبارت «قرأ البصریان» استفاده می‌کند. دوم: اسانید قرائاتی که نویسنده از طریق آنان تا رسول خدا(ص) می‌رسد را ذکر می‌کند. سوم: ابواب اصول را ذکر می‌کند که شامل مباحث ذیل است؛ استعاذه، بسمله، اختلاف در سوره بقره، ادغام کبیر ابوعمرو، اختلاف قاریان در هاء کنایه از واحد مذکر، اختلافشان در میم که قبل از آن تاء یا کاف یا هاء واقع شده، اختلافشان در مد و قصر، در همزتین در یک یا دو کلمه، در نقل حرکت همزه، همزه ساکنهای که فاءالفعل است، مذهب ابوعمرو در همزه‌های ساکن، مذهب اعشی در همزه، مذهب حمزه و هشام در وقف بر حمزه، ادغام، اختلاف قراء در شش اصل از اظهار و ادغام، اختلافشان در تنوین و نون ساکنه و غنّه، اختلافشان در فتح و اماله و بین دو لفظ، مذهب وَرش در راء مفتوحه، مذهب اعشی در اماله، اماله قتیبه، اماله نصیر، اختلاف قاریان در اماله در قبل از تای تأنیث در حالت وقف بر آن، وقف بر اواخر کلمات، مذهب ورش در تفخیم لام و مذهب حمزه در وقف بر الف و لام معرفه. چهارم: فرش حروف را از آیه 7 سوره بقره تا آخر قرآن ذکر می‌کند. پنجم: تکبیر مروی از بزّی از ابن کثیر را در خاتمه کتاب ذکر می‌کند.[۱۰]
وضعیت کتاب
فهارس فنی کتاب (شامل فهرست سوره‌های قرآن کریم، حروف و آیات قرآن، یاءهای اضافه، یاءهای محذوفه، احادیث وارده در کتاب تذکره، موضوعات، اسمای کتاب‌های وارده در تذکره، شعر، اعلام، منابع و مآخذ و...) در انتهای آن ذکر شده است.
تحقیق کتاب در بیستم رمضان 1409 به دست دکتر عبدالفتاح بحیری ابراهیم، استاد علوم لغوی دانشگاه اسلامی مدینه، به پایان رسیده است.[۱۱]
التذکرة دارای چهار نسخه خطی است که در کتابخانه‌های وهبی استانبول به شماره 17 و عاطف استانبول به شماره 49، کتابخانه عمومی مرکز مراکش (الرباط) به شماره 282 و کتابخانه کتاهیه وحید پاشای ترکیه به شماره 2820 موجودند. محقق، به دو نسخه از این چهار نسخه مراجعه کرده؛ یعنی به نسخه کتابخانه وهبی استانبول و کتابخانه عمومی الرباط در مراکش.[۱۲]
نسخه ترکیه به‌عنوان نسخه اصلی، در کتاب با حرف الف و نسخه مغرب با حرف ب علامت‌گذاری و رمزگذاری شده است.[۱۳]
مستندکردن آیات قرآنی مورد استشهاد نویسنده، ترجمه اعلام وارده در متن کتاب، موضوعیابی و فهرست‌بندی، ترتیب آیات کتاب، برخی تعلیقات در حاشیه، برخی علامت‌گذاری‌ها مانند پرانتز و گیومه و... و إعمال فهارس فنی برای کتاب، از جمله کارهای محقق است.[۱۴]
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.