الإتباع و المزاوجة
الإتباع و المزاوجة، اثر ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریا (۳۲۹-۳۹۵ق)، معروف به ابن فارس، زبانشناس و لغوی مشهور عربی، است. نویسنده در این کتاب، به بررسی دو آرایه از آرایههای ادبی (که توضیح مفصل آن در مقاله ذکر خواهد شد) در کلام عربی، پرداخته است.
| الأتباع و المزاوجة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن فارس، احمد بن فارس (نويسنده) مصطفی، کمال (محقق) |
| ناشر | مطبعة السعادة |
| مکان نشر | مصر |
| سال نشر | 13سده |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | ف2الف2 6071 PJ |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اهمیت کتاب
کتاب «الإتباع و المزاوجة»، بهعنوان یک منبع مهم در زمینه لغتشناسی و زبانشناسی عربی شناخته میشود. این اثر به پژوهشگران و زبانآموزان کمک میکند تا با ساختارها و معانی زبان عربی آشنا شوند و درک بهتری را از روابط معنایی میان واژهها به دست آورند. ابن فارس در این کتاب از شواهد و مثالهای مختلف استفاده میکند تا نکات خود را مستند نماید و به خواننده کمک کند تا مفاهیم را بهتر درک کند.
«کتاب ابن فارس باوجود حجم کم، از جهت فراگیری عبارات اتباع، جامعتر و کاملتر از کتابهای قبل و بعد از خود است و باوجود اینکه بعد از وی دانشمندان بلاغت و لغت در این زمینه تلاش زیادی کردهاند، اما کتاب وی همچنان پرفایده و دور از حشو و زوائد میباشد»[۱].
معنای اتباع و مزاوجه
نویسنده، تعریف روشن و واضحی را برای این دو اصطلاح ذکر نکرده است، ولی با دقت در مقدمه محقق و نیز مثالهایی که نویسنده ذکر کرده، میتوان گفت:
اتباع، به این معناست که گوینده یا نویسنده در پی کلمهای، یک کلمه دیگر را که با کلمه پیشین هماهنگ و در حرف رویّ با آن متحد است، بلاواسطه و بدون هیچ حرفی بیاورد و بدینوسیله معنای کلمه دوم را تأکید نماید؛ مانند اینکه پیامبر(ص)، در توصیف شبرم (نوعی گیاه از خانواده درمنه کوهی) فرموده است: «إنه حارّ یارّ».
کلمه دوم چون مؤید و بهنوعی مؤکد کلمه اول است و از طرفی کلمه دوم منفردا بر زبان رانده نمیشود، لذا این صنعت، «اتباع» خوانده شده است[۲].
مزاوجه، همان ویژگیهای اتباع را داراست، با این تفاوت که کلمه دوم با واسطه و به کمک یک حرف در پی کلمه اول آورده میشود؛ مانند: «لا شيب و لا عيب» و «لم يبق منهم ثبيت و لا هبيت»[۳].
نویسنده در آغاز کتاب، بهجای اینکه نخست به تعریف دو اصطلاح یادشده و تفاوت آنها با یکدیگر بپردازد، از همان اول با عبارتی مختصر و البته نارسا، به بیان اقسام آنها مشغول شده است[۴].
توجه: اصطلاح مزاوجه در کتب بلاغی بهگونهای دیگر غیر از صورتی که در این کتاب آمده، بیان شده است؛ لاجرم مثالهای آنهم بهگونهای دیگر است[۵].
غرض از بهکار بردن اتباع در کلام عرب
غرض از استعمال اتباع در کلام عربی چیست؟ آیا از باب جدّ و هزل و مصنوع و مرتجل است؟
گمان این است که عرب، اتباع را به دو منظور بهکار میبرد: معنوی و فنی.
غرض معنوی: عبارت است از تأکید به روشی مخالف با دو روش تأکید معنوی و لفظی.
تأکید معنوی، با ذکر الفاظی معروف، از قبیل کل و کلا و جمیع و نفس... حاصل میشود؛ مانند: «عاد الغائبان كلاهما.
تأکید لفظی، با تکرار کلمه مفرد یا جمله حاصل میگردد؛ مانند: رويت الحديث الحديث.
اما در اتباع، تأکید در معنی صورت میگیرد، نه در نحو (از نظر معنایی در عبارت تأکید رخ میدهد، ولی آن تأکید، تأکید معنوی یا لفظی مرسوم در نحو نیست)؛ مثلا وقتی در توصیف «خدّاع»، گفته میشود: «هو خبّ ضبّ»، کلمه «خبّ»، خبر اول و کلمه «ضبّ» خبر دوم است؛ بنابراین «ضب» از نظر نحوی نه تأکید لفظی است و نه تأکید معنوی، اما ازآنجاکه معنای کلمه اول با معنای کلمه دوم تأیید میگردد، نوعی تأکید پدید میآید.
غرض فنی: اتباع، باعث نوعی تجانس و ازدواج میگردد و شکلی از اشکال سجع را پدید میآورد و سبب نزدیک شدن موسیقی نثر به موسیقی شعر میشود و شنیدن آن را دلپذیرتر مینماید[۶].
روش و محتوا
این کتاب، به دو بخش اصلی تقسیم میشود: «اتباع» و «مزاوجه» و در 26 باب ترتیب داده شده است و در بخشی از ابواب فقط یکی از این دو مقوله بررسی شده است، مانند: باء، راء، دال، ذال، س، ص.
ابن فارس بر اساس حروف الفبا پیش رفته است، منتها حروف الفبا را در حرف آخر کلمه ملاک قرار داده است؛ بنابراین مقصود از «باب ما جاء من الإتباع و المزاوجة علی الباء»، این است که حرف آخر (حرف رویّ) کلمه، باء باشد[۷].
محقق برای مزید فایده، آنچه در مورد صنعت اتباع در دو کتاب «الأمالي» ابوعلی قالی و المزهر جلالالدین سیوطی آمده است را به آخر کتاب ملحق کرده است.
فعالیتهای محقق
- تدوین مقدمه در زندگینامه ابن فارس و فعالیت تحقیقی خود؛
- بررسی دو نسخه خطی؛
- آوردن مطالبی از برخی شروح لغوی و ادبی بهصورت تعلیقه؛
- الحاق دو اثر دیگر؛
- تهیه فهرست اعلام، اشعار و قافیهها[۸].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر، «المطول»، با تصحیح و تعلیق احمد عزو عنایه، دارالكوخ للطباعة و النشر، چاپ اول، 1387.
- طلیمات، غازی مختار، «مقالات: الإتباع»، مجله «آفاق الثقافة و التراث»، ربيعالثاني 1418 - العدد 18.