اشعار شاعران قاجاری در نشریات آن عصر
| اشعار شاعران قاجاری در نشریات آن عصر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فراهانی، رقیه (محقق) |
| ناشر | بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1402 |
| شابک | 1ـ87ـ7706ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
اشعار شاعران قاجاری در نشریات آن عصر تدوین و تحقیق از رقیه فراهانی، مجموعۀ پیش رو این امکان را فراهم می‌‌‌کند تا از وجود گروهی از شاعران دورۀ مشروطه که نامشان هیچ‌گاه در تذکره‌‌‌ها و دیگر منابع مربوط ثبت نشده و نشانی از آنها به‌جا نمانده است، دست‌‌‌کم در حدّ نام و یا شهرت مطّلع شویم. مشخّص شدن نام برخی شاعران و به دست آمدن اطّلاعاتی ولو اندک از زندگی و شعر آنها به تنظیم تذکره‌‌‌های جدید و یا تکمیل تذکره‌‌‌های موجود کمک شایانی خواهد کرد.
گزارش کتاب
در میان ادوار شعر فارسی ایران، شعر دورۀ مشروطیّت از دو دیدگاه اهمّیّتی بسزا دارد؛ نخست: رویکردهای متعدّد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی شاعران؛ دوم: نوآوری‌‌‌های راه‌‌‌یافته به حوزۀ قالب و صورت. این دو مقوله که نشأت‌‌‌گرفته از تحوّلات سیاسی و فکری رایج در آن دوره‌‌‌اند، توجّه گروهی از پژوهشگران حوزۀ ادبیّات فارسی را به خود معطوف داشته‌‌‌اند. با این همه، ارائۀ نظرات دقیقتر دربارۀ شعر دورۀ مشروطیّت مستلزم آن است که تمام اشعار موجود از این دوره را در اختیار داشته باشیم. برای حصول این امر، نشریّات یکی از مهمترین منابع به شمار می‌‌‌آیند. خوشبختانه از دورۀ مورد بحث، نشریّات متعدّدی به جا مانده است که در اکثر آنها اشعاری از شاعران آن روزگار درج شده است؛ حتّی برخی از این نشریّات، به طور خاص به شعر پرداخته‌‌‌اند و بیشتر مطالب مندرج در آنها اشعاری است عموماً از مدیران و دبیران خود نشریّه و گاه از دیگر شاعران آن دوره. این امر نشان از رویکرد خاصّ جامعۀ آن روزگار به ادبیّات به‌‌‌ویژه شعر دارد. تعدادی از این شاعران، نام‌‌‌آشنا و صاحب دیوانند، امّا اکثر آنها شهرت چندانی ندارند و ای بسا جز همان چند شعر مندرج در جراید آن روزگار، شعر دیگری نسروده باشند. به هر روی، اهمّیّت این اشعار از دیدگاه‌‌‌های گوناگون و در حوزه‌‌‌هایی مانند ادبیّات، تاریخ و سیاست بر کسی پوشیده نیست. بر این پایه، گردآورنده درصدد برآمده است تا همۀ اشعار مندرج در نشریّات را، از آغاز روزنامه‌‌‌نگاری در ایران تا آغاز سلطنت رضا پهلوی (21 آذر 1304ش) جمع‌‌‌آوری کند تا ضمن دستیابی پژوهشگران و کاربران ادبیّات معاصر فارسی به تمام اشعار موجود از دورۀ مشروطه، امکان بررسی دقیقتر شعر آن دوره فراهم شود؛ چراکه وجود پاره‌‌‌ای کاستی‌‌‌ها در یافته‌‌‌های برخی پژوهشگران و عدم امکان ارائۀ نظر قطعی دربارۀ شیوۀ شاعری برخی شاعران و نقش آنها در ادبیّات معاصر، ناشی از کامل نبودن منابع است.
اگرچه دامنۀ مطبوعات ایران در دورۀ قاجار بسیار گسترده است، گردآورنده درصدد است تا حدّ امکان تمام نشریّات به‌‌‌جامانده از آن دوره را بررسی کند تا دست‌‌‌کم یک بار، اشعار آن دوره به صورت کامل گردآوری شوند.
مجموعۀ پیش رو در وهلۀ نخست، اشعار مندرج در نشریّات فارسی‌‌‌زبانی را دربر میگیرد که در ایران منتشر می‌‌‌شده‌‌‌اند؛ با این حال، برخی نشریّات فارسی‌‌‌زبان برون‌‌‌مرزی نیز ـ تا جایی که در دسترس بوده‌‌‌اند ـ مورد استفاده قرار گرفته‌‌‌اند.
گاه محلّ انتشار برخی نشریّات در طول انتشار، تغییراتی داشته است؛ به این صورت که یک نشریّۀ خاص، برای مدّتی در داخل ایران چاپ و نشر یافته و سپس به خارج از ایران منتقل شده است یا بالعکس. در نمونه‌‌‌هایی از این دست، آخرین محلّ چاپ نشریّه، برون‌‌‌مرزی و یا درون‌‌‌مرزی بودن آن را تعیین کرده است. پس از بررسی روش‌‌‌های گوناگون برای تنظیم اشعار در این مجموعه ـ مانند در پیش گرفتن ترتیب تاریخی نشریّات، در نظر گرفتن میزان شهرت آنها، دسته‌‌‌بندی اشعار بر پایۀ قالب‌های شعری یا بر اساس شاعران ـ تصمیم بر این شد که نشریّه‌‌‌ها به ترتیب حروف الفبای عنوانشان بررسی و پیش برده شوند. نشریّات مورد استفاده برای گردآوری این مجموعه، شامل سالنامه‌‌‌ها، فصلنامه‌‌‌ها، ماهنامه‌‌‌ها، دوهفته‌‌‌نامه‌‌‌ها، هفته‌‌‌نامه‌‌‌ها، روزنامه‌‌‌ها و گاهنامه‌‌‌هاست. به دیگر سخن، هر آنچه عنوان نشریّه بر آن اطلاق می‌‌‌شود، جزء منابع این مجموعه محسوب شده است. در گردآوری اشعار دورۀ مشروطه، گزینشی از نشریّات وقت صورت نگرفته است و تمام نشریّه‌‌‌های در دسترس ـ حتّی اگر ادبی نبوده‌اند ـ جستجو شده‌‌‌اند. ملاک ایجاد مدخل اصلی برای نشریّات، آخرین نامی است که در دورۀ مورد بحث بر آن نشریّه نهاده شده است. در پایان هر بخش، شماره‌‌‌های موجود دیده‌‌‌شده از هر نشریّه ثبت شده است تا در آینده و در صورت دستیابی گردآورنده و یا دیگر پژوهشگران به شماره‌‌‌های دیده‌‌‌نشده، امکان ضبط اشعار همان شماره‌‌‌ها فراهم باشد و از اجرای امور موازی و تکراری جلوگیری شود. اطّلاعاتی مختصر دربارۀ هر نشریّه ـ شامل نام مدیران و دبیران، محلّ نشر، سال انتشار و اسامی گوناگون آنها ـ در پایان مقدّمه درج شده است. همان‌‌‌طور که پیش‌تر اشاره شد، در مجموعۀ پیش رو، تنها اشعار مندرج در نشریّات فارسی‌‌‌زبان ضبط شده‌‌‌اند. با این حال، در همین نشریّات، آن دسته از اشعار که به زبان‌‌‌های ترکی، عربی، اردو و دیگر زبان‌‌‌ها سروده شده‌‌‌اند، در نهایت به صورت مجلّدی جداگانه عرضه خواهند شد.
در تعدادی از نشریّات این دوره، اشعاری از شاعران پیش از نهضت مشروطیّت نیز درج شده‌‌‌اند؛ امّا در مجموعۀ پیش رو، تنها اشعار شاعرانی ضبط شده است که به نوعی، فاصلۀ زمانی بین آغاز انتشار جراید در ایران تا پایان یافتن رسمی حکومت قاجار (21 آذر 1304ش) را درک کرده باشند. در جمع‌‌‌آوری این مجموعه تلاش شده است ضبط هیچ شعری ولو یک بیت فوت نشود. بر این اساس، حتّی اشعاری که به لحاظ وزن و یا زبان مغلوط بوده، فاقد ارزش ادبی‌‌‌اند نیز ضبط شده‌‌‌اند تا پژوهشگران بتوانند چشم‌‌‌انداز گسترده‌‌‌تری در تحقیق‌‌‌های خود داشته باشند و داوری‌‌‌هایشان دراینباره دقیقتر باشد.
علاوه بر ضبط اختلاف‌‌‌ها میان اشعار مندرج در نشریّات با اشعار ضبطشده در دیوان‌‌‌های چاپی، هر توضیح دیگری اعمّ از تاریخ مربوط به مادّه‌‌‌تاریخ‌‌‌ها، توضیحاتی دربارۀ برخی اشعار یا شاعران، معنی برخی لغات و... در پای صفحۀ مربوط درج شده است.
شرح حال مختصر شاعرانی که شعری از آنها ضبط شده است، در پایان هر جلد از این مجموعه آمده است تا در مواقع لزوم، راه‌‌‌گشای اهل تحقیق قرار گیرد.
مهمترین دست‌‌‌آورد این مجموعه، دست‌‌‌کم به زعم گردآورنده، نویافته‌‌‌هایی از برخی شاعران دورۀ مشروطیّت است. این نویافته‌‌‌ها به‌‌‌ویژه دربارۀ شاعرانی مانند تقی رفعت، شمس کسمایی، جعفر خامنه‌‌‌ای و... به تقویت پژوهش‌‌‌ها در زمینۀ نوآوری‌‌‌های ادبیّات منظوم ایران و نیز شناخت دقیقتر سبک این شاعران کمکی شایان خواهند کرد. اهمّیّت این امر دربارۀ دیگر شاعران صاحب‌‌‌دیوان این دوره نیز موضوعی نیست که پژوهشگران حوزۀ ادبیّات معاصر به آن آگاهی نداشته باشند. میزان این ابیات و اشعار نویافته نیز شایستۀ توجّه است.
بسیاری از اشعار این مجموعه پیش از این در هیچ نسخۀ خطّی و یا چاپی منتشر نشده‌‌‌اند و در این مجموعه برای نخستین بار است که در اختیار علاقه‌‌‌مندان قرار می‌‌‌گیرند.
برخی از اشعار مندرج در جراید دورۀ مشروطه، از شاعران صاحب دیوان نظیر محمّدتقی بهار، میرزا محمّدصادق ادیب‌‌‌‌‌‌الممالک فراهانی، حسن وحید دستگردی، محمّدحسین فروغی و... است. ضبط این اشعار در این مجموعه، فواید خاصّ خود را دارد؛ چه اغلب میان اشعار مندرج در نشریّات و اشعار ثبت‌‌‌شده در دیوان‌‌‌های مذکور، اختلافاتی دیده می‌‌‌شود. این امر صرفاً مربوط به اشعار شاعران صاحب دیوان نیست و گاه دربارۀ اشعار دیگر شاعران نیز مصداق دارد.
اهمّیّت برخی از این اشعار به سبب مضمون آنهاست. ازآن‌‌‌جاکه بسیاری از مضامین شعری این دوره به سبب فراوانی اشعار و همچنین در دسترس نبودنشان مغفول مانده‌‌‌اند، مجموعۀ پیش رو به گسترده‌‌‌تر شدن دایرۀ مضامین به‌کارگرفته‌شده در شعر این دوره کمک می‌‌‌کند.
اشعار منتشرشده در نشریّات دورۀ قاجار، روی‌‌‌هم‌‌‌رفته بیانگر برخی واقعیّت‌‌‌های اجتماعی آن دوره است. برای نمونه، در شماری از نشریّات این دوره اشعاری ضبط شده است که شدّت و حدّت انتقادهای به‌کاررفته در آن ـ که گاه حتّی متوجّه شخص شاه و برخی وزراست ـ نشان از آن دارد که دست شاعر در انتقاد، نسبت به دیگر ادوار سیاسی ایران بازتر بوده است. این امر البته ممکن است به سبب درج نشدن نام شاعر و یا به کار بردن نام مستعار و رمزی بوده باشد.
این اثر به سبب دربرداشتن مقدار قابل‌‌‌توجّهی از اشعار دورۀ مشروطه که تاکنون در جایی ثبت نشده‌‌‌اند، منبعی تازه برای اجرای ده‌‌‌ها کار پژوهشی در حوزۀ ادبیّات، تاریخ و جامعه‌‌‌شناسی به شمار می‌‌‌رود. برای نمونه، با به سرانجام رسیدن این گردآوری می‌‌‌توان پاسخ پرسش‌‌‌هایی از این قبیل را یافت: کدام نشریّه برای نخستین بار به درج شعر مبادرت ورزیده است؟ کدام نشریّه یا نشریّات به صورت جدّی و تخصّصی انتشار شعر را سرلوحۀ کار خود قرار داده‌‌‌اند؟ با دامنه‌‌‌دارتر شدن حجم اشعار این دوره، آیا به تنوّع موضوعی اشعار نیز افزوده شده است یا خیر؟ تنوّع موضوعی این اشعار در بازه‌‌‌های زمانی گوناگون به چه صورت بوده است؟ چه عواملی دلیل بروز ضبط‌‌‌های گوناگون از یک شعر واحد در این دوره بوده‌‌‌اند؟ کدام مناطق جغرافیایی توجّه بیشتری به درج اشعار نشان داده‌‌‌اند و تمرکزشان اغلب روی کدام نوع از اشعار (چه در حوزۀ صورت و چه در حوزۀ معنی) بوده است؟ نقش دبیران نشریّات در درج و انتشار اشعار به چه میزان و به چه صورت بوده است؟ به‌طور کل مخاطبان، چه نوع شعر را (چه به لحاظ زبانی و چه به لحاظ محتوایی) می‌‌‌پسندیده‌‌‌اند؟ وضعیّت نشر اشعاری که به گویش‌‌‌های محلّی سروده شده‌‌‌اند، چگونه بوده است؟ مواضع عوامل نشریّات در برابر حاکمیّت به چه صورت بوده است؟ عوامل نشریّات تا چه اندازه پایبند به اصولی بوده‌‌‌اند که داعیه‌‌‌اش را داشته‌‌‌اند؟ و... .
مجموعۀ پیش رو این امکان را فراهم می‌‌‌کند تا از وجود گروهی از شاعران دورۀ مشروطه که نامشان هیچ‌گاه در تذکره‌‌‌ها و دیگر منابع مربوط ثبت نشده و نشانی از آنها به‌جا نمانده است، دست‌‌‌کم در حدّ نام و یا شهرت مطّلع شویم. مشخّص شدن نام برخی شاعران و به دست آمدن اطّلاعاتی ولو اندک از زندگی و شعر آنها به تنظیم تذکره‌‌‌های جدید و یا تکمیل تذکره‌‌‌های موجود کمک شایانی خواهد کرد. از دیگر مزایای اشعار مندرج در نشریّات، داشتن تاریخ سروده شدن است. حتّی اشعار فاقد این ویژگی، با توجّه به مضمونشان، عموماً مقارن با تاریخ انتشار نشریّات سروده شده‌‌‌اند. اهمّیّت دانستن تاریخ دقیق و یا تاریخ تقریبی سروده شدن برخی اشعار، به‌‌‌ویژه زمانی آشکار می‌‌‌شود که بدانیم برخی مرافعات و مشاجرات در حوزۀ ادبیّات معاصر، مربوط به تقدّم داشتن یا نداشتن گروهی از شاعران در به کارگیری برخی فنون در آثارشان نسبت به دیگر شاعران است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات