خیالی، احمد بن موسی
| نام | احمد بن موسی خیالی |
|---|---|
| نام‌های دیگر | خيالي، شمس‌الدين احمد |
| نام پدر | موسی |
| متولد | 829ق |
| محل تولد | |
| رحلت | 862ق |
| اساتید | پدرش موسی خیالی
خضر بن جلال‌الدین |
| برخی آثار | شرح العلامة الخيالي علی النونية |
| کد مؤلف | AUTHORCODE08161AUTHORCODE |
احمد بن موسی خیالی (829-862ق)، از عالمان حنفی و صاحب تألیفات متعدد (بیشتر حواشی و تعلیقات) در فقه، اصول، کلام و تفسیر می‌باشد.
نام، لقب، کنیه و نسب
تراجم‌نویسان بر اینکه نام وی احمد بن موسی است، اتفاق نظر دارند؛ چنان‌که اشاره دارند که لقبش شمس‌الدین است. او در میان اهل علم به خیالی شهرت دارد.
به دلیل مذهب حنفی‌اش او را «حنفی» و به دلیل نسبتش به روم وی را «رومی» نیز خوانده‌اند[۱].
ولادت
در منابع، اشاره دقیق یا تقریبی به زادگاه وی نشده است و نهایت چیزی که درباره‌اش می‌توان گفت این است که وی از علمای ترک بوده و در دولت عثمانی زندگی کرده است[۲].
به‌جز زرکلی در «الأعلام»، کسی به‌صراحت به سال تولد خیالی اشاره نکرده و سایرین (به‌جز طاش کبری‌زاده و شوکانی) تنها تاریخ وفات وی یا مدت عمرش را آورده‌اند. به‌هرحال، هم تاریخ ولادتش اختلافی است و هم تاریخ وفاتش و دستیابی به اطلاعات دقیق در این مورد نیازمند تحقیق است. وفاتش را در اوایل دهه 860 و سالهای 862، 870 و 886ق، ذکر کرده‌اند. درباره سال ولادتش نیز میان سالهای 829 و 823ق، اختلاف است. به نظر می‌رسد اگر به تصریح زرکلی به سال تولدش در 829ق/1425م و به قول لکنوی و دیگران در مورد سال وفاتش در 862ق/1458م اعتماد شود، عمر خیالی 33 سال شده و به‌نوعی بین اختلافات، جمع صورت می‌پذیرد[۳].
عادات و خلقیات
او در روز یک مرتبه غذا می‌خورد و به همین دلیل بسیار نحیف بود. شاگردش «غیاث‌الدین» می‌نویسد: من دو سال ملازم او بودم و در شهر «ازنیق» نزد او قرائت کردم. هیچگاه ندیدم خوشحال باشد یا بخندد. دائم الصمت و همواره مشغول به عبادت و ملاحظه در دقائق علمی بود و جز در مباحثات علمی، صحبت نمی‌کرد[۴]. احمد خیالی، همان طور که در علم‌آموزی می‌کوشید، در عمل به آداب سلوک نیز تلاش می‌کرد؛ وی تصوف و تلقین ذکر را به‌صورت عملی تجربه کرد. استاد او در تلقین ذکر، شیخ عبدالرحیم مرزیغونی بود[۵].
تحصیلات
پدر خیالی، قاضی بوده است. او اولین استاد احمد، بوده و مبانی علوم را به او آموخته است. احمد بن موسی، پس از آموزش مبانی به خدمت مولی خضر بن جلال‌الدین درآمد و به یادگیری معقول و منقول پرداخت. او پس از آن در برخی مدارس به تدریس پرداخت و سپس به مدرسه فلیپ منتقل شد. پس از وفات «تاج‌الدین» مشهور به ابن خطیب، مدرّس مدرسه «ازنیق»، محمود پاشای وزیر، خیالی را به سلطان محمد خان پیشنهاد نمود. سلطان گفت: آیا او همان نیست که بر «شرح العقائد» حاشیه نوشته و نام تو را در آن ذکر نموده؟ وزیر گفت: آری. سلطان گفت: او لایق چنین منصبی است؛ مدرسه مذکور را به او بسپار و روزی 130 درهم اجرت برای او معین کن. احمد در آن زمان در سفر حج بود و وقتی محمود پاشا به وی رسید و تکلیف این مسئولیت را برایش مطرح کرد، آن را نپذیرفت و در جواب اصرار وزیر بر این امر، به او گفت: اگر تو وزارتت و سلطان، سلطنتش را به من ببخشد، این سفر را وانمی‌گذارم... او پس از بازگشت از حج، آن مسئولیت را پذیرفت، ولی اجل بیش از چند سال بر انجام این کار مهلتش نداد[۶].
اساتید
نویسندگان، به‌جز پدر خیالی و خضر بن جلال‌الدین و شیخ زین‌الدین خافی (استاد ذکرش)، از کس دیگری به‌عنوان استاد او نام نبرده‌اند[۷].
شاگردان
- شیخ امراللّه بن آق شمس‌الدین، نوه شیخ شهاب‌الدین سهروردی؛
- غیاث‌الدین، پسر برادر شیخ شمس‌الدین؛
- کمال‌الدین اسماعیل، مشهور به قره کمال[۸].
آثار
- حواش على شرح السعد على العقائد النسفية؛
- حاشية على شرح الشريف الجرجانیللعقائد العضدية؛
- حواش على أوائل شرح التجريد للطوسي؛
- تعليقة على شرح المقاصد؛
- حاشية على تفسير البيضاوي؛
- شرح القصيدة النونية؛
- حاشية على حاشية الجرجانیعلى شرح الإيجي على مختصر ابن الحاجب؛
- حاشية على التلويح؛
- حاشية على وقاية الرواية في مسائل الهداية[۹].
پانویس
- ↑ ر.ک: خضر بک، ص43
- ↑ ر.ک: همان، ص44
- ↑ ر.ک: همان، ص44-46
- ↑ ر.ک: همان، ص47
- ↑ ر.ک: همان، ص48
- ↑ ر.ک: همان، ص46-47
- ↑ ر.ک: همان، ص49
- ↑ ر.ک: همان، ص50-51
- ↑ ر.ک: همان، ص51-58
منابع مقاله
خضر بک، خضر بن جلال‌الدین، شرح العلامة الخيالي علی النونية، تحقیق عبدالنصیر ناتور ملیباری هندی، مكتبة وهبة، قاهره، 1429ق/2008م.