ابن قاسم، یحیى بن حسین
| ابن قاسم، یحیى بن حسین بن قاسم بن محمد بن على | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | یحیى بن حسین بن قاسم بن محمد بن على؛ |
| نام‌های دیگر | ابن قاسم، یحیى بن حسین بن قاسم بن محمد بن على؛ |
| تخلص | ابن قاسم، يحيي بن حسين؛ |
| نسب | امامان یمن؛ |
| نام پدر | حسین بن قاسم بن محمد بن على؛ |
| ولادت | ح1035ق؛ |
| محل تولد | صنعا؛، یمن؛ |
| محل زندگی | یمن؛ |
| رحلت | ح1100ق؛ |
| مدفن | مغرب صنعا؛ |
| طول عمر | ح 65؛ |
| خویشاوندان | متوکل على‌الله اسماعیل؛ |
| دین | اسلام؛ |
| مذهب | زیدی؛ |
| پیشه | مورخ، محدث، نویسنده؛ |
| اطلاعات علمی | |
| درجه علمی | مورخ، محدث، نویسنده؛ |
| اساتید | حسین بن محمد تهامى، احمد بن على شامى، احمد بن صالح عنسى؛ |
| معاصرین | متوکل على‌الله اسماعیل؛ |
| برخی آثار | 1. بخشى از انباء(انباء ابناء الزمن فی تاریخ الیمن)، 2. غایه الامانى فى اخبار القطر الیمانى؛ |
ابن قاسِم، یحیى بن حسین بن قاسم بن محمد بن على (ح 1035- ح 1100ق/1626-1689م)، مورخ، محدث و نویسنده زیدی اهل صنعا.
ولادت
وی در خاندان امامان یمن که در میان اعضای آن برخى اهل دانش نیز بودند، زاده شد، جدّ وی منصور بالله ترک‌ها را از یمن بیرون راند.
تحصیل و تدریس
او نزد گروهى چون حسین بن محمد تهامى و احمد بن على شامى و احمد بن صالح عنسى دانش آموخت.
ابن قاسم پس از آموختن علوم متداول چون حدیث و فقه به تدریس و تألیف و روایت حدیث روی آورد و در همه عمر جز بدین امور نپرداخت و با آنکه اشتغال به مشاغل دولتى و امور دیوانى برایش ممکن بود، از اینگونه امور دوری گزید. کسان بسیار از او روایت حدیث کرده‌اند.
ابن قاسم و متوکل
ابن قاسم در روزگار فرمانروایى عمویش متوکل على‌الله اسماعیل (1054-1087ق/1644-1676م)، سومین امام صنعا، اعتبار بسیار یافت.
وی از بیعت با متوکل خودداری کرد بى‌آنکه مورد اعتراض او قرار گیرد. ابن قاسم مخالفتى نیز با متوکل ابراز نمى‌کرد و نزد او آمد و شد مى‌کرد و جزیه یهودیان صنعا به او اختصاص داشت.
وفات
وی در صنعا درگذشت و در مغرب صنعا به خاک سپرده شد.
آثار
ابن قاسم مورخى بزرگ، و پژوهشگری پرکار و آگاه بود. دقت نظر او را در نقل اقوال تاریخى و وسعت اطلاع وی را در علوم دینى ستوده‌اند.
معاصران او از ذکر شرح حال او خودداری کرده‌اند. به گفته شوکانى ممکن است علت این سکوت، اهتمام بسیار ابن قاسم به احادیث صحیح و جملات او به مخالفان اینگونه احادیث بوده باشد.
از ابن قاسم آثار زیادی برجای مانده است:
عمده این آثار را پژوهش‌های تاریخى و شرح حال بزرگان یمن، خاصه رجال زیدیه و تحقیقات و آراء دینى و مذهبى و احادیث و شرح کتب دینى (از جمله شرح مجموع زین بن على(ع)) تشکیل مى‌دهد.
دسترسى او به منابع تاریخى گوناگون و همزمانیش با نخستین دوره مبارزات مردم یمن برضد دولت عثمانى که یمن را زیر سیطره داشت، آثار تاریخى او خصوصاً مهم‌ترین و مفصل‌ترین کتابش انباء ابناء الزمان فى تاریخ الیمن را به دائره‌المعارف تاریخ یمن در قرون وسطى مبدل ساخته است. بیشتر آثار ابن قاسم به چاپ نرسیده است، اما نسخ خطى آنها در کتابخانه‌های گوناگون خصوصاً کتابخانه جامع کبیر صنعا موجود است.
آنچه از آثار ابن قاسم چاپ شده، عبارت است از:
1. بخشى از انباء(انباء ابناء الزمن فی تاریخ الیمن)،
که حوادث سالهای 280 تا 322ق/893 تا 934م را در بر مى‌گیرد و در 1936م در لایپزیگ به چاپ رسیده است. متن اصلى کتاب با ولادت پیامبر(ص) و شرح وقایع تاریخ اسلام آغاز مى‌شود و سپس به بررسى سال به سال تاریخ یمن تا 1046ق/1636م مى‌پردازد.
2. غایه الامانى فى اخبار القطر الیمانى،
که خلاصه‌ای است از انباء که به دست خود نویسنده فراهم آمده و بسیاری از شرح‌ها و تفصیلات متن اصلى، خصوصاً مطالب مربوط به فرق و مذاهب گوناگون، از آن حذف شده است. با این‌همه این اثر نیز، چه در متن و چه در حواشى، اطلاعات تاریخى سیاسى، اجتماعى، فرهنگى و اقتصادی گرانبهایى درباره روزگار گذشته یمن به دست مى‌دهد.
به گفته عاشور مسائل اجتماعى، اقتصادی و سیاسى که ابن قاسم در کتاب خود ذکر کرده، به خصوص اشارات او به آغاز غرس درخت قات و قهوه و پیدایش سلاح‌های آتشین در یمن و نیز طرح مسأله نفوذ اروپا (پرتغال) در دریای هند و بحر احمر، کتاب او را از اهمیت فراوان برخوردار کرده است. این کتاب به اهتمام سعید عبدالفتاح عاشور و محمد مصطفى زیاده در قاهره به طبع رسیده است.
آثار خطى او زیاد و پاره‌ای از آنها به این شرح است:
1. بهجه الزمن فى حوادث الیمن،
این کتاب به منزله ذیل کتاب انباء است و حوادث تاریخ یمن را تا سال 1099ق/1688م دنبال کرده است؛
2. العبر فى اخبار من مضى و غبر یا العبر فى ملوک الحمیر،
که نسخه‌ای از آن در آصفیه موجود است؛
3. طبقات الزیدیه،
که به الطبقات الزهر فى اعیان العصر نیز مشهور است و زندگى نامه بیش از 5 هزار تن از رجال زیدی و هادوی یمن و دیلم را در مدت 10 قرن از 42 منبع که بسیاری از آنها نایاب است، جمع‌آوری کرده است که شامل اطلاعات دقیق و ارزنده‌ای است؛
4. اصول فرق الاسلام؛
5. البیان لما فى من القرآن،
6. التقریر فى اصول الامامه،
7. رساله فى انتقاد المتوکل على الله اسماعیل،
در برخى مسائل فقهى؛
8. ورقات فى مناقب اهل البیت،
برای آگاهى از سایر آثار او به ویژه به فهرست مخطوطات مکتبه الجامع الکبیر، مراجعه شود. [۱].
پانویس
- ↑ هدایى، محمد، ج4، ص435-434
منابع مقاله
هدایى، محمد، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.