یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله
شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموى بغدادى (626-574 قمری)، از مورخ، ادیب، شاعر، لغت دان، نثرنویس، جغرافی‌دان، اوایل قرن هفتم هجرى و مؤلف كتاب معجم‌البلدان است.
| نام | یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله |
|---|---|
| نام‌های دیگر | حموی، یاقوت
یاقوت حموی، شهاب‌الدین یاقوت رومی صاحب معجم البلدان Yaqut al-Hamawi |
| نام پدر | عبدالله |
| متولد | 574ق |
| محل تولد | روم |
| رحلت | 626 ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | برگزیده مشترک یاقوت حموی |
| کد مؤلف | AUTHORCODE01034AUTHORCODE |
ولادت
نام وی یاقوت فرزند عبدالله و لقب او شهاب‌الدین و کنیه‌اش ابوعبدالله است. تاریخ تولد او را صاحب هدیه العارفین و مؤلف معجم المطبوعات، 575 هجری قمری و زرکلی 574 هجری قمری آورده‌اند و صاحب معجم المؤلفین و الاعلام زرکلی 1178 میلادی نوشته، و در اعلام المنجد 1179 میلادی است. اما ناشران چاپ بیست جلدی جدید معجم البلدان در مقدمه‌ی جلد نخست می‌نویسند که درباره‌ی تاریخ تولد او چیزی به دست نیامده است.
درباره‌ی زادگاه وی برخی از مورخان را در خواندن ترکیب "الحموی مولی" به صورت "الحموی المولد" اشتباهی رخ داده و زادگاه او را حماه(حمات) از بلاد شام شمرده‌اند. در صورتی که یاقوت بر حسب نوشته‌ی متن‌های معتبر، رومی‌نژاد بوده و در آن سرزمین متولد شده است، لیکن در خردسالی وی را با گروهی از مردم روم اسیر کرده و به بغداد آورده و در آن‌جا فروخته‌اند. خریدار وی بازرگانی به نام عسکر حموی یا به گفته‌ی مؤلف معجم المطبوعات عسکر پسر ابونصر حموی بوده، و بدین سبب یاقوت را به وی نسبت داده‌اند و به یاقوت حموی شهرت یافته است. بنابراین "حموی المولد" که در برخی از متن‌ها آمده درست نیست.
تحصیلات
هنگامی که بازرگان حموی یا عسکر یاقوت را خرید چون خودش به نوشتن آشنا نبود، وی را به مکتب سپرد تا خواندن و نوشتن بیاموزد، و آن‌گاه در تنظیم و ضبط کارهای بازرگانی خویش از وی بهره برگیرد. یاقوت تا حدی به نحو و لغات آشنا شد، و مولای وی، عسکر، که در بغداد سکونت داشت به یاقوت نیازمند شد، و او را برای کارهای بازرگانی به این سوی و آن سوی می‌فرستاد که از آن جمله باری به کیش و بار دیگر به عمان، و به گفته‌ی برخی به شام سفر کرد. لیکن در سال 596 هجری قمری او را آزاد کرد و از خویش دور ساخت و یاقوت از آن پس از راه نسخه‌نویسی کتاب امرار معاش می‌کرد، و در ضمن از کتاب‌های مذبور دانش نیز می‌آموخت و سودهای فراوانی برمی‌گرفت. دیری نگذشت که عسکر نسبت به یاقوت بر سر مهر آمد و او را به نزد خویش باز خواند و به سفری برای کارهای بازرگانی گسیل داشت و چون یاقوت از آن سفر بازگشت مولای او درگذشته بود.
یاقوت از میراث مولایش مقداری که او را بر بازرگانی قادر می‌ساخت از همسر و فرزندان وی بازستد و آنان نیز بدین سان وی را از خویش خوشنود ساختند. یاقوت آن را سرمایه‌ی بازرگانی خویش ساخت و بدین پیشه ادامه داد. او به ترتیب به شهرهای دمشق و حلب و موصل و اربل سفر کرد و آن‌گاه به خراسان رفت، و در شهرهای آن‌جا بازرگانی می‌کرد. دیر زمانی در مرو اقامت گزید. او به کتابخانه‌های آن شهر می‌رفت و از کتاب‌های آن‌جا سودهای زیادی برمی‌گرفت و بسیاری از کتاب‌های خود را در آن جا تدوین کرد، و در آن شهر به همین سان به سر می‌برد تا هنگامی که چنگیز خان مغول در سال 616 هجری قمری(1219 میلادی) آهنگ غارت و تاراج آن شهر کرد، و یاقوت از بیم جان خویش از آن شهر گریخت، در حالی که نتوانست اندکی هم از دارایی خویش را با خود ببرد. از این رو در راه به رنج‌ها و دشواری‌های ناگوار و جانکاه دچار گشت، تا سرانجام به موصل رسید و چندی در آن شهر به سر برد. سپس به سنجار و از آن جا به حلب رفت، و در بیرون آن شهر در "خان" یا کاروانسرایی اقامت گزید،
شیوه‌ی دانش‌پژوهی
یاقوت در ضمن انجام دادن کارهای بازرگانی مولای خویش و سپس آن‌گاه که به استقلال به بازرگانی پرداخت به شهرهایی هم چون بغداد و کیش و عمان و شام و موصل و اربل و حلب و سنجار و خوارزم و مرو سفر کرد و در این سفرها چون گذشته از کار بازرگانی با دید علمی نیز وضع شهرها و ناحیه‌های گوناگون را مورد بررسی قرار می‌داد از این رو دانستنی‌های بسیار و توشه‌های گرانمایه و بهره‌های فراوان از لحاظ دانش جغرافیا گرد آورد، و سپس همه‌ی آن‌ها را مبنای تألیف بزرگ خویش معجم البلدان و دیگر تألیف‌های خویش هم چون مشترک که نگارنده برگزیده‌های آن را به فارسی برگردانده‌ام قرار داد. وی در ضمن این سفرها با دانشمندان و محدثان و قاریان و دیگر عالمان دیدارها کرد و از محضر آن‌ها سودها برگرفته و گاه نیز به مناظره و بحث می‌پرداخته است.
وفات
سرانجام در 20 رمضان در سن 51 یا 52 سالگی درگذشت. تاریخ درگذشت وی در زرکلی و مقدمه‌ی معجم البلدان و معجم المطبوعات و هدیه العارفین 626 هجری قمری و در معجم المؤلفین و اعلام المنجد و الاعلام زرکلی 1229 میلادی است.
عمده تألیفات یاقوت در تاریخ و جغرافیاست. او در نحو و دیگر فنون ادب نیز داراى آثارى است كه چندان مورد توجه نیستند.
آثار
- المبدأ و المقال.
- معجم البلدان.
- المشترك وضعاً و المفترق صقعاً.
- اخبار الشعراء.
- معجم الادباء.
- الابنیة فى اللغة.
- اوزان الاسماء و الافعال.
- مختارات كتاب الاغانى.
- المقتضب فى النّسب.
- انساب العرب.
منابع مقاله