چگونگی فرمانروایی عضدالدوله دیلمی و بررسی اوضاع ایران در زمان آل‌بویه

چگونگی فرمانروایی عضدالدوله دیلمی و بررسی اوضاع ایران در زمان آل‌بویه
پدیدآوران	فقیهی، علی‌اصغر (نویسنده)
ناشر	نشر پرتو
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1373ش
چاپ	1
موضوع	ايران - اوضاع اجتماعی - قرن 4ق. ايران - اوضاع اجتماعی - قرن 5ق. ايران - تاريخ - ديلميان، 320 - 447ق. عضد‌الدوله ديلمي، شاه ايران، 324 - 372ق. - سرگذشت‌نامه
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏730‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏7‎‏چ‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

چگونگی فرمانروایی عضدالدوله دیلمی و بررسی اوضاع ایران در زمان آل‌بویه اثر علی‌اصغر فقیهی، اوضاع ایران در زمان آل‌بویه‌ را بررسی کرده است.

منظور اصلی و اساسی در این کتاب، بررسی چگونگی فرمانروایی عضدالدوله از جهات گوناگون است. به اعتقاد وی، وضع زمان عضدالدوله و به‌طورکلی عصر آل‌بویه از جنبه‌های مختلف به‌ویژه از جهت پیشرفت تمدن عظیم اسلامی و توسعه علوم گوناگون و تحولی کم‌سابقه در علم و ادب و این‌گونه امور نسبت به عصرهای دیگر ممتاز است، بنابراین در این کتاب، تحقیقی مختصر درباره اوضاع اجتماعی و اداری و آداب‌ورسوم معمول در ایران در قرن چهارم و پنجم هجری مقارن سلطنت آل‌بویه و فرمانروایی عضدالدوله، مورد سخن قرار گرفته است

اهمیت کتاب

این کتاب که نخستین بار به سال 1347ش منتشر شد و همان سال برنده کتاب جایزه ‌‌سلطنتی گردید، پایه‌ای بود برای پژوهش‌های ژرف‌تر نویسنده که به تألیف کتاب ارزشمند «آل‌بویه» انجامید

ساختار

کتاب با دو مقدمه از ناشر و نویسنده آغاز شده است. نویسنده کتاب را به دوازده بخش تقسیم‌بندی کرده است ولی مندرجات آن، دربردارنده دو قسمت بنیادین است: یکی چگونگی فرمانروایی عضدالدوله و امتیازات و خصوصیات این پادشاه بزرگ؛ دوم، تحقیقی مختصر درباره اوضاع اجتماعی و اداری و آداب‌ورسوم معمول در ایران در سده چهارم هجری که مقارن سلطنت آل‌بویه و فرمانروایی عضدالدوله است

تمام مطالب کتاب از روی اسناد اصلی و مدارک دست‌اول تهیه شده و مدارک هر مطلب در ذیل صفحات (و احیاناًً در متن) با تعیین صفحه و مجلد مربوط ذکر گردیده است. برای آشنایی بیشتر با مدارک و اسناد مربوط، در پایان کتاب، از مآخذی که در تألیف آن مورد استناد و استفاده بوده سخن رفته است؛ در این مورد ابتدا به مدارکی مربوط به تاریخ آل‌بویه که اکنون در دست نیست اشاره گردیده، سپس مدارک و اسنادی که مورد استناد بوده؛ یک‌یک معرفی گردیده است. همچنین در بسیاری از موارد که موضوعی به‌اختصار سخنی رفته است، به مدارک مربوط به آن موضوع اشاره شده تا چنانچه علاقه‌مندان مایل باشند، مراجعه فرمایند

مقصود از مدارک دست‌اول، آثاری است که مورد اعتماد و استناد عموم نویسندگان و مورخان معروف بوده است، خواه به قرن چهارم که عصر آل‌بویه است مربوط باشد، خواه به قرن‌های پنجم و ششم و احیاناًً قرن‌های هفتم تا نهم هجری، بنابراین، آثاری از قبیل متنظم ابن جوزی، کامل ابن اثیر، معجم الادباء یاقوت، «صبح الاعشی» قلقشندی و «النجوم الزاهره»، از لحاظ اصالت در ردیف کتاب‌هایی همانند تجارب الامم مسکویه و کتاب‌های صابی و ثعالبی قرار داده شده است. البته نویسنده خود به این نکته اشاره دارد که تا جایی که امکان داشته، آثار قرن چهارم و پنجم مورد استناد واقع شده و در مواردی که استفاده از آثار قرون بعد (تا قرن دهم) لازم بوده است، به معروف‌ترین و صحیح‌ترین مأخذ مراجعه گردیده و درهرحال، هیچ مطلبی با واسطه و با استناد به آثار قرون اخیر (جز در موارد بسیار نادر و ضروری) در کتاب نیامده است

قسمتی از مطالب کتاب، از پاره‌ای اشعار که شاعران معروف قرن چهارم و پنجم به مناسبتی سروده‌اند استنباط شده است. شعرهای عربی، عموماً به فارسی ترجمه گردیده و ترجمه‌ها اغلب خلاصه و مفهوم هر شعر است و سند هر شعر در ذیل صفحات ذکر شده است. به‌علاوه برای اطلاع خوانندگان از اشعار مورد استناد و شعرهای دیگری که در کتاب آمده، فهرستی مشتمل بر نیمه اول بیت اول هر شعر و نام شاعر، به فهرست‌های کتاب افزوده گردیده است

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، به این نکته اشاره شده است که پس از مطالعه کتاب حاضر، به این نکته خواهید رسید که مطالب این کتاب، از لابه‌لای اوراق صدها جلد کتاب تاریخی معتبر استخراج شده و نویسنده سعی کرده تا اخبار نادرست و ضعیف، در آن راه نیابد

در مقدمه دوم، به بیان نکاتی پیرامون کتاب و ویژگی‌های آن، پرداخته شده است

نویسنده معتقد است عضدالدوله دیلمی، چه از نظر وسعت مملکت و چه از لحاظ درایت و حسن تدبیر و علاقه به آبادانی و پیشرفت نواحی قلمرو خود، همچنین از حیث معلومات وسیع و متنوعی که خود دارا بود و از جهت معلومات علاقه به علم و علما (در رشته‌های گوناگون) و این‌گونه امور، از فرمانروایان مشخص ایران است. به اعتقاد وی، او دارای خصال متضادی بود؛ در همان حال که او را در عداد ادبا و دانشمندان ریاضی و هیئت به‌حساب می‌آورده‌اند، مردی سنگدل و خودخواه بود و در راه پیشرفت مقاصد خود، از هیچ عملی حتی به کار بردن حیله و مکر، روگردان نبود

نویسنده مطالبی از قبیل تشریفات ورود به دربار خلفا و پادشاهان و تشکیلات اداری و اوضاع اجتماعی مردم، وضع لباس، کیفیت ساختمان، زبان و لهجه، وسایل ارتباط، برید، کبوتر نامه‌بر، پیک‌های دونده، تشکیل مجالس انس، میهمانی، خوان گستردن، انواع خوردنی، تفریحات، علوم و معارف، انواع ورزش، اوضاع اقتصادی و مصنوعات، کالاهای صادراتی، دریانوردی، کیفیت جنگ، وضع سپاهیان، آداب‌ورسوم گوناگون و این قبیل امور، مورد بحث قرار داده است. ضمناً بخشی تحت عنوان تأثیر فکر ایرانی در زبان و ادب عرب از جهات گوناگون در زمان آل‌بویه ضمیمه این قسمت گردیده است

در بخش اول، به معرفی ویژگی‌ها سرزمین دیلم و مردم آن پرداخته شده است. علمای مسالک و ممالک اسلامی، گاهی از دیلم تمام گرگان و مازندران و گیلان را اراده می‌کرده‌اند و در این صورت، از مشرق به ناحیه خراسان و از جنوب به نواحی جبال، از مغرب به آذربایجان و از شمال به دریای خزر محدود می‌شده است. اما بیشتر نویسندگان، از دیلم ناحیه کوچکی را در حدود رودبار فعلی در نظر داشته‌اند. از جمله مباحث مطرح شده در این بخش، عبارتند از: لهجه و زبان دیلمی‌ها؛ صفات دیلمیان از نظر استخری و مقدسی؛ اصل و منشأ دیلمیان؛ علت هواخواهی دیلمیان از علویان؛ ارتباط برامکه با دیلمیان؛ اسلام آوردن دیلمیان و تمایل ایشان از ابتدا به مذهب شیعه؛ وضع دیلمیان از زمان فتح ایران تا روی کار آمدن آل‌بویه و..

در بخش دوم، به معرفی آل‌بویه پرداخته شده است. نویسنده مدعی است که آل‌بویه در اصل دیلمی نبوده و از دودمان پادشاهان ساسانی بودند که چون مدتی طولانی در سرزمین دیلم اقامت داشتند، به آنان دیلمی گفته شد نسب آل‌بویه؛ تلفظ کلمه بویه؛ کیفیت روی کار آمدن آل‌بویه؛ علل پیشرفت آل‌بویه؛ صفات آل‌بویه؛ عمادالدوله و کارهای او؛ معزالدوله در بغداد و داستانی از جوانمردی رکن‌الدوله و مقایسه‌ای میان صفاریان، از جمله موضوعات مطرح شده در این بخش می‌باشند

بخش سوم، به دوران شاهنشاهی عضدالدوله اختصاص یافته و در بخش چهارم، به بیان شمه‌ای از کارهای او پس از ورود به بغداد، از جمله اقدام برای امنیت راه‌ها؛ تغییر محل سکونت قبایل بادیه‌نشین؛ منع قصه‌خوانی؛ جمع‌آوری گدایان و اقداماتی که باعث فرستادن هدیه از طرف پادشاهان رم برای وی انجامید، پرداخته شده است

موضوعات مطرح شده در بخش‌های دیگر کتاب، به ترتیب عبارتند از: شاهنشاهی عضدالدوله؛ شمه‌ای از کارهای عضدالدوله؛ صفات، فضایل و سیاست عضدالدوله؛ عضدالدوله و مذهب شیعه؛ بناها و آثار عضدالدوله؛ عضدالدوله و دانشمندان و شاعران؛ پایان کار عضدالدوله؛ اوضاع ایران در زمان عضدالدوله؛ تأثیر افکار و ادب ایرانی در ادب و زبان عربی در زمان آل‌بویه؛ وصف مجالس انس و میهمانی و خوان گستردن.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رضوی برقعی، سید حسین، «کارنامه فرزانه‌ای از زمانه مرحوم استاد علی‌اصغر فقیهی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 74، آذر 1382، (8 صفحه- از 112 تا 119).