إرشاد الأذهان إلی أحكام الإيمان: تفاوت میان نسخه‌ها

<div class='wikiInfo'>

[[پرونده:NUR00018J1.jpg|بندانگشتی|إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان]]

|-

! نام کتاب!! data-type='bookName'|إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان

|-

|نام های دیگر کتاب

|data-type='otherBookNames'|

|data-type='authors'|[[علامه حلی، حسن بن یوسف]] (نويسنده)

|زبان  

|data-type='language'|عربی

|کد کنگره  

|data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏الف‎‏4

|موضوع  

|data-type='subject'|علامه حلی، حسن بن یوسف، 648 - 726ق. - سرگذشت نامه

|ناشر  

|data-type='publisher'|جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي

|مکان نشر  

|data-type='publishPlace'|قم - ایران

|سال نشر  

|data-type='publishYear'| 1410 هـ.ق  

|-class='articleCode'

|کد اتوماسیون

|data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE18AUTOMATIONCODE

|}

 

 

 

 

'''إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان''' یا إرشاد الأذهان إلى علم الإيمان، يكى از معروف‌ترين و معتبرترين مصادر فقه اماميّه و از مهم‌ترين آثار بجاى مانده از ابومنصور جمال الدين [[حسن بن يوسف بن مطهر حلى]] (م 726 ق) معروف به علامه حلی(قده) مى‌باشد.

اين کتاب يك دوره فقه فتوايى مختصر و موجز از کتاب طهارت تا کتاب ديات مى‌باشد و در آن از استدلال‌هاى متعارف اثرى ديده نمى‌شود و مطالب آن بصورت منظم و در قالب‌بندى‌هاى خاصى ارائه شده است.

به دليل شأن و منزلت والاى اين کتاب در نزد فقهاى عظام از عصر مؤلف تا همين اواخر، در حوزه‌هاى علميه تدريس مى‌شده است و بيش از 50 شرح و حاشيه بر آن زده شده كه در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]نام آنها ذكر شده است  <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]جلد 511/1 و 512</ref>.

از مشهورترين اين شروح مى‌توان اين‌ها را نام برد:

از ديگر بزرگانى كه به اين کتاب شرح زده‌اند مى‌توان به فخر المحققين (م 771 ق)، شيخ [[ابراهيم بن سليمان قطيفى]] (زنده در 945 ق)، [[فاضل تونى]] صاحب الوافية (م 1071 ق)، [[محقق كركى]] (م 940 ق)، [[ابن فهد حلّى]] (م 841 ق)، و [[شيخ انصارى]] (م 1281 ق) اشاره نمود.

اين کتاب نيز نظير بسيارى از كتب علامّه به درخواست فرزند فاضلش فخر المحققين، محمد بن حسن بن يوسف تأليف شده است كه در خطبۀ کتاب مؤلف به آن اشاره نموده است.

در نسخه‌اى كه به خط شيخ على بن اسماعيل بن فتوح غروى است سال پايان نوشتن آن را 701 ق ذكر كرده است. با توجه به عبارت آخر کتاب و اجازۀ علامۀ حلى مشخص مى‌شود كه نويسنده هر مقدار از کتاب را مى‌نوشته است براى علامه مى‌خوانده است و آن را درس مى‌گرفته است.

علامه در آخر کتاب به خط مباركش نوشته است: «بلغت قراءته ابقاه اللّه، و الفاصلة ما بين قراءة و أخرى يسيرة جدا» <ref>صفحۀ 199 مقدمۀ ناشر</ref>.

بنابراين کتاب «إرشاد الأذهان» قبل از سال 700 يعنى 26 سال قبل از وفات مؤلف تأليف شده است.

در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]آمده است: «فرغ منه 676 أو 696 ق» <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]10/1</ref>.

در کتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» به دو چاپ از کتاب در سال‌هاى 1272 در تهران و 1403 در قم اشاره نموده است <ref>مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 110</ref>.

کتاب موجود در سال 1410 ق در مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در حوزۀ علميۀ قم در دو مجلد چاپ شده است. محقق و مصحح کتاب شيخ فارس حسون مى‌باشد.

به دليل اهميت کتاب «إرشاد الأذهان» و توجه فقهاى بزرگ به اين کتاب نسخه‌هاى متعددى از اين کتاب نوشته شده است و حتى بسيارى از بزرگان با خط مباركشان اين کتاب را نسخه‌بردارى نموده‌اند. از بين اين نسخه‌ها به 46 نسخۀ در مقدمۀ کتاب اشاره شده كه عبارتند از:

- 8 نسخه از کتابخانۀ آیت‌اللهعظمى نجفى مرعشى،

- 2 نسخه از کتابخانۀ عمومى امير المؤمنين(ع) در نجف،

- نسخۀ کتابخانۀ مدرسۀ آیت‌اللهبروجردى در نجف،

- 2 نسخه از کتابخانۀ مدرسۀ آیت‌اللهگلپايگانى،

- نسخۀ کتابخانۀ آیت‌اللهحكيم در نجف،

1 - نسخۀ کتابخانۀ امام رضا(ع) با شمارۀ 2222 كه به خط شاگرد مؤلف، على بن اسماعيل بن ابراهيم بن فتوح در سال 701 ق نوشته شده و مؤلف به خط مباركش آن را اجازه داده است.

 

 

علاوه بر سه نسخۀ مذكور، در مواردى كه متن داراى مشكلاتى بوده كه با استفاده از اين نسخه‌ها حل نمى‌شده است از نسخۀ چهارمى نيز در موارد نادرى استفاده شده است. اين نسخه متعلّق به کتابخانۀ آیت‌اللهمرعشى نجفى با شمارۀ 961 است كه به خط محمد بن عبدالحميد جرجانى در سال 866 ق نوشته شده است. اين نسخه به علّت حواشى متعددى كه بر آن زده شده است بر ساير نسخه‌ها برترى دارد.

اگر چه در حدود 50 شرح و حاشيه بر «إرشاد الأذهان» زده شده است اما گروه تحقيق فقط از 4 شرح استفاده نموده و متن کتاب را با مقايسه با آن تصحيح و در مواردى نيز توضيح داده است. اين چهار شرح عبارتند از:

 

 

3 - مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف مقدس اردبيلى (م 991 ق)

 

البته گاهى نيز از مجموعه‌هاى فقهى مفصل مثل «جواهر الكلام» و «[[مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلامة|مفتاح الكرامة]]» و همين‌طور كتب فقهى ديگرى همچون «اصباح الشيعة» نظام الدين صهرشتى،«فقه القرآن» راوندى، «الوسيلة ابن حمزة»، «المهذب ابن برّاج»، «الكافي» أبو الصلاح حلبى، «السرائر» ابن ادريس، «شرايع الإسلام» محقق حلّى، «الغنية» ابن زهرة، «الإنتصار» [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] قده، «[[من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه]]» [[شيخ صدوق]]، «الجامع للشرائع» يحيى بن سعيد حلّى استفاده شده است.

مباحث کتاب با عناوينى نظير مقصد، مطلب، فصل، بحث و باب تقسيم‌بندى شده امّا عناوين مقصد و مطلب بيشتر ديده مى‌شود.

جلد دوم نيز شامل کتاب‌هاى نكاح، فراق عتق، ايمان، صيد، ميراث، قضاء، حدود، جنايات و ديات مى‌باشد.

1 - در کتاب طهارت مباحث انواع آب‌ها و نجاسات پس از مباحث وضو و غسل و تيمم ذكر شده در حالى كه در اكثر كتب فقهى قدماء و كتب فقهى متداول در زمان ما اين مباحث قبل از وضو و ساير مباحث طهارت مطرح مى‌شده است.

 

2 - مباحث کتاب صلاة به سه قسمت كلى مقدمات، ماهيت و لواحق تقسيم شده است.

 

3 - بعضى از مباحث مهم كه در ضمن کتاب‌هاى ديگر مطرح شده‌اند عبارتند از:

==ويژگى‌ها==

کتاب «إرشاد الأذهان» بصورت فقه موجز و مختصر نوشته شده بر خلاف كتب مفصل، در اين کتاب به صورت بسيار مختصر و بدون ذكر اسامى صاحبان نظريات و با الفاظ مبهم قيل، فيه قولان و نظاير آن نظريات آنان بيان شده است.

در مجموع از بزرگان از فقهاء از [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] (قده) يكبار در صفحۀ 408 جلد اوّل و 28 بار نيز در جلد دوم نام برده شده است و همين‌طور يكبار به [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] در صفحۀ 235 جلد دوم و يكبار نيز در خطبۀ کتاب به فخر المحققين در صفحۀ 217 جلد اول اشاره شده است <ref>صفحۀ 218 جلد دوم، فهرست اعلام</ref>.

با توجه به اختصار مباحث کتاب مؤلف تطويل مباحث را به كتب فقهى مفصلى نظير «منتهى المطلب»، «تحرير الاحكام»، «تذكرة الفقهاء» و «قواعد الاحكام» ارجاع داده است، وى در صفحۀ 246 جلد دوم مى‌نويسد:

فهذا خلاصة ما أخذناه في هذا الکتاب و من أراد التطويل بذكر الفروع و الأدلّة و ذكر الخلاف فعليه بکتابنا المسمى ب‍ «المنتهى المطلب» فإنّه بلغ الغاية و تجاوز النهاية و من أراد التوسط فعليه بما أخذناه في التحرير أو تذكرة الفقهاء، أو قواعد الاحكام أو غير ذلك من کتابنا.

از طرفى ناشرين کتاب علاوه بر تصحيح متن کتاب موجود با ارائۀ فهارس متعدد و مفيد بر ارزش چاپ جديد کتاب افزوده‌اند. اين فهارس عبارتند از: فهارس احاديث، اسماء النبى و ائمه(ع)، اعلام، اعلام مترجمين، اسامى كلمات لغويه، فرق و طوائف و امم، حيوانات، اماكن و بقاع، حواشى مفيد کتاب، حواشى مفيد مقدمۀ ناشر، مصادر تحقيق، ابواب کتاب.

علاوه بر فهرست‌هاى مفيد کتاب، حواشى کتاب نيز بسيار سودمند و محققانه است تا جايى كه در بعضى از حواشى به مصادر و مراجع متعددى اشاره شده است، به عنوان نمونه در صفحۀ 363 جلد اول در بيع ثمار مطالبى از کتاب‌هاى المقنعة، ال[[الکافی|كافى]]، النهاية، المبسوط، الوسيلة، المهذب، المراسم، السرائر، جامع للشرايع ذكر شده است.

هم‌چنانكه گذشت شروح و حواشى متعددى بر کتاب «إرشاد الأذهان» زده شده است تا جايى كه بعضى از علماى بزرگ مثل شيخ لطف اللّه ميسمى (م 1032 ق) در مسألۀ وصيت به مال، کتابى را تأليف نموده است <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]ج 25/14</ref>.

 

 

 

 

 

5 - روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شيخ زين الدين بن على [[شهيد ثانى]] (م 966 ق)، (ذ511/1/، 275/11).

6 - شرح إرشاد، تأليف شيخ جمال الدين احمد بن محمد بن فهد حلى (م 841 ق)، (ذ511/1/، 74/13).

 

7 - حاشية الإرشاد، تأليف شيخ على بن حسين بن عبدالعالى، [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق ثانى]] (م 940 ق)، (ذ511/1/، 15/6 و 16).

 

8 - ذخيرة المعاد في شرح إرشاد، تأليف شيخ [[محمدباقر بن محمدمومن|محمد باقر بن محمد مؤمن خراسانى]]، محقق سبزوارى (م 1090 ق)، (ذ511/1/، ذ274/13/).

 

9 - الهادي إلى الرشاد، تأليف شيخ ابراهيم قطيفى، معاصر محقق كركى. صاحب رياض العلماء اين شرح را بهترين شرح إرشاد الأذهان دانسته است. (ذ511/1/، [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] 404/5، رياض العلماء 386/1).

 

10 - نهج السداد في شرح خلافيات الإرشاد، تأليف شيخ يوسف بن على بحرانى، (ذ512/1/، 419/24 و 420).

 

11 - حاشية الإرشاد، تأليف ملا عبداللّه بن محمد شبروى، فاضل تونى (م 1071 ق)، (ذ512/1/، 15/6، ج 79/13).

 

12 - شرح الإرشاد، تأليف شيخ مرتضى بن محمد امين دزفولى تسترى، معروف به [[شيخ انصارى]] (م 1281 ق)، (ذ512/1/، 80/13).

شيخ مهدى بن محمد على ثقة الاسلام اصفهانى مسجدشاهى (م 1393 ق) به دستور پدر بزرگوارش کتاب إرشاد الأذهان را ترجمه و فتاواى خود را نيز در حاشيۀ آن نوشته است <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]77/4، چاپخانۀ علامه حلى، خطى است</ref>.

الذريعة: هو من أجل كتب الفقه و أعظمها عند الشيعة و لذلك اتلقاه علماؤهم بالشرح و التعليق عبر القرون من عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]73/13</ref>.

در جاى ديگر: هو من أجل الكتب الفقهية، قد أحصى مجموع مسائله في خمس عشرة ألف مسألة...فرغ منه 1676 و 696 ق <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]510/1</ref>.

لؤلؤ البحرين: و سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير و من المختصرات إرشاد الأذهان و إيضاح الأحكام و [[تبصرة المتعلمين في أحكام الدين|تبصرة المتعلمين]]  <ref>حاشية لؤلؤ البحرين صفحۀ 210 و 211</ref>.

[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]]: و الإرشاد كثرت شراحه <ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] 145/1</ref>.

در جاى ديگر: و ألف من المختصرات ثلاثة كتب لا يشبه أحدهما الآخر و هي إرشاد الأذهان تداولته الشروح و الحواشي أحضر و إيضاح الأحكام أحضر منه و التبصرة لتعلم المبتدئين أحضر منهما <ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] 396/5</ref>.

در جاى ديگر به نقل از شاگردش محمد بن على جرجانى، معاصر علامۀ حلّى در مقدمۀ شرحش بر مبادى الوصول إلى علم الأصول مى‌گويد:

و له في الفقه و التدريس كل کتاب نفيس أكبرها التذكرة، أصغرها التبصرة و ما بين ذلك كالتلخيص و الإرشاد و التحرير و القواعد و منتهى المطلب و مختلف الشيعة <ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] 397/5</ref>.

و در جاى ديگر: و هو كثير الحواشي ذكر منها صاحب [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]38 شرحا و حاشية لأهل العصر و منها نحو عشرين شرحا لمشاهير العلماء القدماء من جملتها تسعة شروح لعلماء العامليين القدماء رياض العلماء، ثم اعلم أن الأصحاب قد كتبوا على إرشاده شروحا و حواشي كثيرة  <ref>رياض العلماء ج 386/1</ref>.

رياض العلماء و [[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]] به نقل از کتاب الخلاصة علامۀ حلّى: کتاب إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان حسن الترتيب <ref>رياض العلماء ج 372/1، [[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]] ج 272/2، خلاصة الأقوال 45 - 46</ref>.

ريحانة الأدب: إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان كه تمامى ابواب فقهيه را بترتيبى خوب حاوى، و با آن اختصار، (كه به اندازۀ معالم الأصول معروف است) بتصريح بعض از اجلّه، داراى پانزده هزار مسأله بود، و نسخۀ خطى آن شايع و بسيار و در اغلب کتابخانۀ‌هاى عمومى و خصوصى موجود و شروح بسيار از علماى نامى بر آن نوشته‌اند و از آن جمله سى و هشت شرح در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]مذكور داشته است <ref>ريحانة الأدب 174/4</ref>.

فوائد رضوية: أما الفقه فهو أبو عذره و غواص بحره و له فيه اثنى عشر کتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء،....إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان مجلد <ref>فوائد رضويه 126</ref>.

==پانویس ==

==منابع==

 

 

 

 

 

 

 

 

[[رده:فقه و اصول]]

[[رده:فقه مذاهب]]

[[رده:فقه شیعه]]