التلخيص في معرفة أسماء الأشياء: تفاوت میان نسخه‌ها

«التلخيص فى معرفة اسماء الاشياء» يا«التلخيص فى اللغة»، كتابى است به زبان عربى، تأليف ابو هلال عسكرى، متوفاى بعد از 395ق، در موضوع معانى و صفات چيزها.

نخست، آنكه ابو هلال از همه كلمات بيگانه‌اى كه زبان عربى از زبان‌هاى ديگر، به‌ويژه فارسى وام گرفته بود و دانشمندان پيش از او ريشه‌اى براى آنها يافته، يا ساخته بودند، آگاهى داشت؛ بدين‌سان، تقريبا همه كلمات«مُعرّب» كه مورد توجه دانشمندان قرن سوم هجرى و بيش از همه، ابن دُريد(در جمهره) بود، در«التلخيص» گرد آمد. همين پشتوانه عظيم بود كه يك قرن بعد، كتاب مهم«المعرب» جواليقى را به وجود آورد.

ديگر آنكه ابو هلال، گاهى، پس از ذكر كلمه و معناى آن، مى‌افزايد كه: «آن را به فارسى چنين گويند». در آن زمان، هنوز ادب فارسى و زبان خراسانى در ديگر نقاط ايران پراكنده نشده بود و ناچار ابو هلال به زبان فارسى خوزستانى خود سخن مى‌گفت؛ همين امر، بر اهميت كلماتى كه ابو هلال آورده، سخت مى‌افزايد.

روش ابو هلال، در اين كتاب، همان روش علماى علم لغت پيش از خود است؛ يعنى به معرفى واژگانى مى‌پردازد كه در سخن، براى رساندن معنايى از معناها، در حالت‌هاى مختلف به كار مى‌رود. وى، هم‌چنين به يادكرد واژگان مترادف و تفاوت‌هايى كه بين آنها از جهت معنايى وجود دارد، پرداخته و در اين باره از شواهد قرآنى و احاديث نبوى و نيز اقوال فصحاى عرب و ابيات شعرى قديم كه به صحت و نيز به دقت ضبط آنها اطمينان وجود دارد، در جهت توثيق درستى واژگانى كه به كار مى‌برد، سود مى‌جويد.

اين كتاب، اثر سودمندى است كه بر حسب دايره واژگانى يك موضوع، يا بر حسب رسته‌هاى اشياء موجود در جهان، تقسيم‌بندى شده است. اين كتاب، در واقع، جامع آن كتاب‌هاى تك‌موضوعى كهن‌ترى است كه از ديرباز تأليف مى‌يافت(مثلا خلق الانسان، يا اندام‌هاى گوناگون انسان و هر چه به آنها مربوط است كه بارها پيش از ابو هلال تأليف شده است).

سپس ابو هلال، به موضوع آسمان و نجوم و زمان‌ها پرداخته و در باره باد و باران و ساير مظاهر طبيعت، ضمن پنج باب مطالبى بيان نموده است.