جستارهایی در مدرسه کلامی قم: تفاوت میان نسخه‌ها

جستارهایی در مدرسه کلامی قم (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۵ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۶:۴۹

۱۵ بایت اضافه‌شده ، ۵ نوامبر

بدون خلاصۀ ویرایش

Hbaghizadeh

دیوان‌سالاران، مدیران

۱۴۴٬۵۹۹

ویرایش

@@ خط ۳۶: / خط ۳۶: @@
 # مدرسه کلامی قم: [[طالقانی، سید حسن|سید حسن طالقانی]] در این مقاله اندیشه کلامی امامیه در طول تاریخ و چگونگی شکل‌گیری «مدرسه کلامی قم» را بررسی کرده است. این مدرسه ریشه در «مکتب حدیثی کوفه» داشت و به‌تدریج با مهاجرت محدثان کوفی به قم، هویت مستقل خود را به‌عنوان یکی از مراکز مهم حفظ و ترویج حدیث اهل‌بیت(ع) در قرن سوم هجری قمری پیدا کرد و با رویکرد حدیث‌محور و اجتناب از انحرافات فکری و کلامی، بر حفظ و نشر روایات امامان تأکید داشت<ref>ر.ک: متن کتاب، ص12-14</ref>. برای همین، بر اساس «اصول حدیثی» و تمرکزی که بر «میراث حدیثی اهل‌بیت(ع)» شد، در مقایسه با مکاتب کلامی دیگر کمتر به جدل‌های عقلی و استدلال‌های محض پرداخت و بدین‌گونه از سایر حوزه‌های فکری (همچون مدرسه کوفه) متمایز شد. مهاجرت محدثان از کوفه به قم، به‌ویژه «خاندان اشعری»، نقش مهمی در شکل‌گیری و تقویت این مکتب حدیثی در قم داشته است<ref>ر.ک: همان، ص15 و 41</ref>. این مهاجرت‌ها زمینه را برای تبدیل قم به مرکزی برای علوم حدیث و فقه شیعه فراهم آورد<ref>ر.ک: همان، ص42</ref>. نویسنده در این‌باره، نقش چهره‌های کلیدی مانند «احمد بن محمد بن عیسی اشعری» و «سعد بن عبدالله اشعری قمی» را در انتقال میراث حدیثی از کوفه به قم برجسته می‌کند. همچنین به رویکردهای این مدرسه در مواجهه با اندیشه‌های غلو و نقش آن در حفظ و گسترش میراث اهل‌بیت اشاره دارد<ref>ر.ک: همان، ص21-16</ref>.
 # خاندان اشعری و تأثیر آن بر سیر تحول مکتب حدیثی قم: نوشته [[سهیلا پیروزفر]] و [[محمدمهدی آجیلیان]] مافوق است. این دو نویسنده، مهاجرت اشعریان از کوفه به قم و دلایل آن را بررسی کرده، تأثیر فرهنگی و علمی آنان بر محیط فکری قم را شرح می‌دهند<ref>ر.ک: همان، ص44-39</ref>. این خاندان با حفظ و انتقال میراث حدیثی اهل‌بیت(ع) و تعمیق کلام امامیه در قم، از ستون‌های مکتب حدیثی قم شناخته می‌شوند<ref>ر.ک: همان، ص45-46 و 59-60</ref>. این مقاله به بررسی طبقات مختلف محدثان اشعری و ارتباط آنان با ائمه می‌پردازد<ref>ر.ک: همان، ص53-47</ref>. خاندان اشعری، اصالتی کوفی داشتند و در پی فشارهای سیاسی و مذهبی در کوفه در قرن سوم هجری قمری به قم مهاجرت کردند<ref>ر.ک: همان، ص37 و 42</ref>. آنان در این شهر با تکیه بر حدیث اهل‌بیت(ع) و مبارزه با غلو، پایه‌های فکری این مکتب را تقویت کردند<ref>ر.ک: همان، ص45 و 60</ref>.
-مالک بن عامر از نخستین مهاجران اشعری به قم است و هویت حدیثی این شهر را شکل داده است<ref>ر.ک: همان، ص43-38</ref>. این خاندان رابطه نزدیکی با ائمه(ع) داشتند و بسیاری از روایات آنان از امامان معاصرشان جوادالائمه(ع)، امام هادی(ع) و [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام حسن عسکری(ع)]] نقل شده است<ref>ر.ک: همان، ص56-49</ref>. این ارتباط، اعتبار حدیثی آنان را افزایش داد. حضور اشعریان در قم، نه‌تنها به تقویت مکتب حدیثی کمک کرد، بلکه هویت فکری شهر قم را به سمت رویکردی حدیث‌محور بُرد<ref>ر.ک: همان، ص60-59</ref>.
+#:مالک بن عامر از نخستین مهاجران اشعری به قم است و هویت حدیثی این شهر را شکل داده است<ref>ر.ک: همان، ص43-38</ref>. این خاندان رابطه نزدیکی با ائمه(ع) داشتند و بسیاری از روایات آنان از امامان معاصرشان جوادالائمه(ع)، امام هادی(ع) و [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام حسن عسکری(ع)]] نقل شده است<ref>ر.ک: همان، ص56-49</ref>. این ارتباط، اعتبار حدیثی آنان را افزایش داد. حضور اشعریان در قم، نه‌تنها به تقویت مکتب حدیثی کمک کرد، بلکه هویت فکری شهر قم را به سمت رویکردی حدیث‌محور بُرد<ref>ر.ک: همان، ص60-59</ref>.
 # اخراج راویان از قم؛ اقدامی اجتماعی یا اعتقادی: نوشته سید حسن طالقانی است. او به واقعه تاریخی بیرون‌ راندن برخی از راویان از قم در اوایل سده سوم هجری، می‌پردازد. آنان به غلوّ درباره ائمه و یا ضعف حدیثی متهم بودند. طالقانی انگیزه‌های این دسته از راویان را تحلیل می‌کند. وی این رویداد را در بستر تحولات فکری و اجتماعی قم جای می‌دهد و به این پرسش که «آیا این اخراج ریشه‌های عقیدتی داشته یا صرفاً یک اقدام اجتماعی بوده است؟» پاسخ می‌دهد<ref>ر.ک: همان، ص75-69</ref>.
-نویسنده به نقش محوری احمد بن محمد بن عیسی اشعری در این اخراج‌ها اشاره می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص72-71</ref>. وی دلایل و پیامدهای این اقدام را از دیدگاه‌های مختلف بررسی می‌نماید<ref>ر.ک: همان، ص81-76</ref>. یکی از اصلی‌ترین دلایل، اتهام غلو بود. مکتب حدیثی قم در آن زمان به‌شدت با غالیان مقابله می‌کرد و هرگونه افراط در مورد جایگاه ائمه(ع) را انحراف از مسیر صحیح دین می‌دانست. برخی تحلیل‌ها این اخراج‌ها را دارای ابعاد اجتماعی و سیاسی نیز می‌دانند<ref>ر.ک: همان، ص75-71</ref>. حضور این افراد در جامعه قم می‌توانست موجب بروز اختلافات داخلی و تضعیف موقعیت مکتب حدیثی قم شود. این اقدام نوعی دفاع از هویت دینی و اجتماعی قم در برابر جریان‌های فکری متضاد بود. این اخراج‌ها، به‌منظور حفظ میراث حدیثی صحیح و پالایش آن از روایات ضعیف و غالی صورت گرفت. هدف اصلی، تقویت بنیان‌های اعتقادی و حدیثی جامعه شیعه در قم بود. برخی نیز بر این باورند که اخراج برخی از راویان، صرفاً به دلیل اتهام غلو نبوده و ممکن است دلایل دیگری مانند ضعف حدیثی یا حتی رقابت‌های شخصی و سیاسی نیز در آن نقش داشته باشند<ref>ر.ک: همان، ص74 و 76</ref>.
+#:نویسنده به نقش محوری احمد بن محمد بن عیسی اشعری در این اخراج‌ها اشاره می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص72-71</ref>. وی دلایل و پیامدهای این اقدام را از دیدگاه‌های مختلف بررسی می‌نماید<ref>ر.ک: همان، ص81-76</ref>. یکی از اصلی‌ترین دلایل، اتهام غلو بود. مکتب حدیثی قم در آن زمان به‌شدت با غالیان مقابله می‌کرد و هرگونه افراط در مورد جایگاه ائمه(ع) را انحراف از مسیر صحیح دین می‌دانست. برخی تحلیل‌ها این اخراج‌ها را دارای ابعاد اجتماعی و سیاسی نیز می‌دانند<ref>ر.ک: همان، ص75-71</ref>. حضور این افراد در جامعه قم می‌توانست موجب بروز اختلافات داخلی و تضعیف موقعیت مکتب حدیثی قم شود. این اقدام نوعی دفاع از هویت دینی و اجتماعی قم در برابر جریان‌های فکری متضاد بود. این اخراج‌ها، به‌منظور حفظ میراث حدیثی صحیح و پالایش آن از روایات ضعیف و غالی صورت گرفت. هدف اصلی، تقویت بنیان‌های اعتقادی و حدیثی جامعه شیعه در قم بود. برخی نیز بر این باورند که اخراج برخی از راویان، صرفاً به دلیل اتهام غلو نبوده و ممکن است دلایل دیگری مانند ضعف حدیثی یا حتی رقابت‌های شخصی و سیاسی نیز در آن نقش داشته باشند<ref>ر.ک: همان، ص74 و 76</ref>.
 * فصل دوم (اندیشه‌ها و آثار): این فصل، مشتمل است بر:
 # انتقال میراث حدیثی کوفه به قم؛ جایگاه و نقش ابراهیم بن هاشم: نوشته [[طالقانی، سید حسن|سید حسن طالقانی]] است. او به نقش محوری ابراهیم بن هاشم قمی در انتقال و تثبیت میراث حدیثی کوفه در قم می‌پردازد. ابراهیم بن هاشم یکی از بزرگان و شاگردان برجسته ائمه(ع)، به‌ویژه [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] و از مهم‌ترین محدثانی است که نقش کلیدی در انتقال میراث حدیثی کوفه به قم داشت<ref>ر.ک: همان، ص86 و 90</ref>. او از طریق فرزندش علی بن ابراهیم قمی، بسیاری از روایات را منتقل کرده است.
-ابراهیم از کوفه به قم مهاجرت کرد و حلقه ارتباطی مهمی بین مکتب حدیثی کوفه و قم شد<ref>ر.ک: همان، ص91-92</ref>.
+#:ابراهیم از کوفه به قم مهاجرت کرد و حلقه ارتباطی مهمی بین مکتب حدیثی کوفه و قم شد<ref>ر.ک: همان، ص91-92</ref>.
 # جریان متهم به غلو در قم: نوشته [[طالقانی، سید حسن|سید حسن طالقانی]] است. او واکنش مکتب حدیثی قم را به جریان‌هایی که در قم به غلو متهم بودند، شرح می‌دهد. کسانی که نویسنده درباره آنان پژوهش نموده، عبارتند از: محمد بن اورمه؛ محمد بن علی صیرفی (ابوسمینه)؛ سهل بن زیاد آدمی؛ حسین بن عبیدالله محرر؛ احمد بن حسین بن سعید؛ حسن بن علی بن ابی‌عثمان؛ حسین بن شاذویه؛ حسن بن خرزاد؛ عبدالرحمن بن حماد؛ قاسم بن حسن یقطینی؛ علی بن حسکه و... مکتب حدیثی قم به‌شدت با این جریان‌ها مقابله می‌کرد و از راویان خود می‌خواست تا از نقل روایات غالیانه پرهیز کنند. این مقابله، به‌منظور حفظ خلوص عقاید شیعه و اعتبار میراث حدیثی بود<ref>ر.ک: همان، ص104-121</ref>.
-حساسیت مدرسه حدیثی قم نسبت به غلو با اخراج محدثان کوفی از قم که به غلو متهم بودند، سبب شد که اثری از میراث حدیثی غالیان در قم نباشد. دیگر اینکه، برخورد و مواجهه همه مشایخ قم با متهمان یکسان نبود؛ کسانی چون «احمد بن محمد بن عیسی» و «ابن ولید» در مواضعی تندتر و گاه در حد طرد و حذف این افراد و میراث ایشان بوده‌اند، ولی سایر مشایخ قم به‌تفاوت با این افراد مرتبط بوده و میراث ایشان را روایت کرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص105-104</ref>.
+#:حساسیت مدرسه حدیثی قم نسبت به غلو با اخراج محدثان کوفی از قم که به غلو متهم بودند، سبب شد که اثری از میراث حدیثی غالیان در قم نباشد. دیگر اینکه، برخورد و مواجهه همه مشایخ قم با متهمان یکسان نبود؛ کسانی چون «احمد بن محمد بن عیسی» و «ابن ولید» در مواضعی تندتر و گاه در حد طرد و حذف این افراد و میراث ایشان بوده‌اند، ولی سایر مشایخ قم به‌تفاوت با این افراد مرتبط بوده و میراث ایشان را روایت کرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص105-104</ref>.
 # بازخوانی سیره حدیثی محمد بن خالد برقی: نوشته علیرضا بهرامی و سید علیرضا حسینی است.
-محمد بن خالد برقی، از جمله سرشاخه‌های انتقال میراث حدیثی اصحاب کوفی به قم بشمار می‌رود. تنوع آثار و حجم گسترده روایاتی که او در اختیار داشته است، وی را سرسلسله این جریان در کنار حسین بن سعید – و البته بعدها ابراهیم بن هاشم – قرار داده است. برقی در جایگاه حدیث‌شناسی صاحب اندیشه برخلاف جریان غالب آن روز مدرسه قم که هیچ تعاملی با ضعفا را برنمی‌تابیدند، ممیزی آثار ایشان و پذیرش بخشی از آثار آنها را که از انتسابش به معصوم اطمینان دارد، گفتمانی منطقی و عقلانی می‌شمارد و آن را رهبری می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص124</ref>.
+#:محمد بن خالد برقی، از جمله سرشاخه‌های انتقال میراث حدیثی اصحاب کوفی به قم بشمار می‌رود. تنوع آثار و حجم گسترده روایاتی که او در اختیار داشته است، وی را سرسلسله این جریان در کنار حسین بن سعید – و البته بعدها ابراهیم بن هاشم – قرار داده است. برقی در جایگاه حدیث‌شناسی صاحب اندیشه برخلاف جریان غالب آن روز مدرسه قم که هیچ تعاملی با ضعفا را برنمی‌تابیدند، ممیزی آثار ایشان و پذیرش بخشی از آثار آنها را که از انتسابش به معصوم اطمینان دارد، گفتمانی منطقی و عقلانی می‌شمارد و آن را رهبری می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص124</ref>.
 # زمینه‌های تاریخی کتاب کافی با تکیه بر جنبه‌های کلامی:
-نوشته علی معموری است. دوره زندگی [[کلینی، محمد بن یعقوب|کلینی]] در قرن سوم و چهارم از جهات گوناگون، دوره ای پرآشوب و به‌شدت اثرگذار در دوره‌های پس از خود است. ضعف و افول خلافت عباسی، روند روزافزون پیدایش مکتب‌ها و دیدگاه‌های متنوع، نهضت تدوین متون در حوزه‌های گوناگون فرهنگ اسلامی و شدت منازعات و مجادله‌های فرقه‌ها در کنار برخورد ادیان در تماس با مسلمانان، از مهم‌ترین شاخصه‌های این دوره است که هریک به‌گونه‌ای در تدوین مجموعه کافی اثرگذار بوده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص161</ref>.
+#:نوشته علی معموری است. دوره زندگی [[کلینی، محمد بن یعقوب|کلینی]] در قرن سوم و چهارم از جهات گوناگون، دوره ای پرآشوب و به‌شدت اثرگذار در دوره‌های پس از خود است. ضعف و افول خلافت عباسی، روند روزافزون پیدایش مکتب‌ها و دیدگاه‌های متنوع، نهضت تدوین متون در حوزه‌های گوناگون فرهنگ اسلامی و شدت منازعات و مجادله‌های فرقه‌ها در کنار برخورد ادیان در تماس با مسلمانان، از مهم‌ترین شاخصه‌های این دوره است که هریک به‌گونه‌ای در تدوین مجموعه کافی اثرگذار بوده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص161</ref>.
+#:معموری بحثی را درباره معیارهای کلینی در گزینش حدیث آورده است<ref>ر.ک: همان، ص170-165</ref> و در ادامه، ابواب کلامی کافی را توضیح می‌دهد<ref>ر.ک: همان، ص170-175</ref>.
-معموری بحثی را درباره معیارهای کلینی در گزینش حدیث آورده است<ref>ر.ک: همان، ص170-165</ref> و در ادامه، ابواب کلامی کافی را توضیح می‌دهد<ref>ر.ک: همان، ص170-175</ref>.
 # کلینی و عقل‌گرایی: نوشته [[محمد اخوان]] است. موضوع این نوشتار، بررسی عقل‌گرایی در آثار کلینی و انگیزه پرداختن به این موضوع، نشان دادن جامعیت شخصیت کلینی است؛ دانشمندی که در آغوش اسلام و مکتب تشیع پرورش یافته و حدیث‌گزاری وی موجب ظاهرگرایی و عقل‌‌گریزی او نشده است<ref>ر.ک: همان، ص179</ref>.
 # گستره علم امام از منظر کلینی و صفار: نوشته عبدالرضا حمّادی است. کلینی و صفار، هر دو از شخصیت‌های برجسته و تأثیرگذار در حدیث و کلام شیعه محسوب می‌شوند. مقاله، مشترکات و افتراقات نظری آنان را در موضوع علم امام بررسی می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص۲۰۷</ref>. نویسنده نشان می‌دهد که کلینی و صفار، باوجود تفاوت‌های جزیی، در اصل بر دانش گسترده ائمه(ع) شامل علم غیب، اسمای الهی و قرآن اتفاق نظر دارند.
@@ خط ۵۷: / خط ۵۶: @@
 * فصل سوم (شخصیت‌ها): در این فصل، چهار مقاله با عناوین زیر عرضه شده است:
 # «بررسی شخصیت و احوال عبدالله بن جعفر حمیری»،
-نوشته علیرضا بهرامی؛
+#:نوشته علیرضا بهرامی؛
 # سعد بن عبدالله اشعری، نوشته [[شاکر، محمدتقی|محمدتقی شاکر]]؛
 # جایگاه [[صفار، محمد بن حسن|محمد بن حسن صفار]] و کتاب بصائر الدرجات در میراث حدیثی شیعه، نوشته جعفر رحیمی؛