تذکره جغرافيای تاريخی ايران: تفاوت میان نسخه‌ها

| پیش از =  

}}

هدف اصلی مؤلف، معرفی حقایق جغرافیایی ممالک مرتبط با ایرانیان و تبیین مسائل تاریخی و جغرافیایی مناطق شرقی جهان اسلام است. این اثر، جغرافیای ولایات ایران را بر اساس گزارش‌های جغرافی‌نویسان عرب (از قرن چهارم تا اواخر قرن هشتم هجری یا قرن دهم تا چهاردهم میلادی) گزارش کرده و آن‌ها را با اوضاع معاصر مؤلف مقایسه می‌کند. همچنین، در بخش مقدماتی به جایگاه ایران، تمدن ایرانیان و سلسله‌مراتب سیاسی و اقتصادی که در تاریخ جهان بر این سرزمین گذشته، پرداخته است.

==اهمیت کتاب==

== ساختار کتاب==

این کتاب متضمن دروسی است که نویسنده در سال تحصیلی 1902-1901م به محصلین دانشکده زبان‌های شرقی پطرزبورگ تدریس کرده است و با بعضی اصلاحات و ملحقات و تلخیصات و اشارات به منابع اصلی، چاپ شده است<ref>دیباچه مترجم، ص 5</ref>.

پس از دیباچه مترجم و مقدمه نویسنده، مطالب کتاب با دسته‌بندی بر اساس مناطق ایران قدیم شامل: باختر و بلخ، مرو، هرات، سیستان، بلوچستان، خراسان، قومی و جرجان، ری و همدان، کوهستان، کرمان و مکران، فارس، اصفهان، کاشان، قم، لرستان و خوزستان، کردستان و بین‌النهرین، قزوین، زنجان، آذربایجان و ارمنستان، و گیلان و مازندران، ترتیب یافته و منابع آن در پاورقی هر صفحه یادآوری شده است.

==محتوای کتاب==

محتوای کتاب به طور گسترده به جغرافیای تاریخی و سیاسی ولایات ایران می‌پردازد و سابقه‌ی آن‌ها را از دوران باستان تا دوره‌های متأخر اسلامی بررسی می‌کند.

نویسنده در مقدمه خود به بررسی واژه ایران و توران، محدوده جغرافیایی و زبان فارسی پرداخته است<ref>مقدمه نویسنده، ص 11-7</ref>.

# مقام ایران و تمدن ایرانی:

تاریخ باستانی: در این بخش، درباره‌ی نژاد آریایی و مهاجرت آنها، اجداد مشترک هندی‌ها و ایرانی‌ها، پیشرفت و انحطاط تمدن ایرانی و دوره‌های کلیدی همچون فتوحات یونان، هخامنشیان، استقرار اشکانیان و عظمت ساسانیان، زبان و مذهب آن دوران بحث شده است.

ادیان و فرهنگ: نویسنده نقش ادیان کهن مانند زردشت را بررسی می‌کند و به تأثیر اسلام و سپس هجوم اعراب و مغولان بر انحطاط تمدن اشاره می‌نماید<ref>همان، ص 44-13</ref>.

# ولایات شرقی و شمال شرقی:

بلخ و تخارستان: بلخ به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مراکز تمدنی جنوب آمودریا (جیحون) و پایتخت کهن تخارستان توصیف شده است. جغرافی‌نویسان عرب آن را جزو بلاد خراسان محسوب می‌کردند <ref>همان، ص72-45</ref>.

مرو و هرات: مرو از مهم‌ترین شهرهای خراسان در مسیر تجاری آسیای مرکزی بوده است. هرات نیز به‌عنوان مرکز مهم تجاری آسیا معرفی شده و ویرانی‌های تاریخی آن توسط مغول و تیمور گزارش شده است<ref>همان، ص 97-73</ref>.

سیستان، قسمت جنوبی افغانستان و بلوچستان<ref>همان، ص 116-98</ref>.

# ولایات مرکزی، غربی و جنوبی:

قومس و جرجان: این منطقه شامل شهرهای مهم مسیر راه ابریشم مانند شاهرود، بسطام و دامغان است که از لحاظ تجاری مهم بودند. جرجان، استرآباد، دهستان و سمنان را نیز شامل می‌شد<ref>همان، ص150-139</ref>.

ری و همدان: ری بزرگ‌ترین شهر ایران قدیم شمرده می‌شد. همدان دارای اهمیت سوق‌الجیشی بوده و نویسنده به قبر ابوعلی سینا در نزدیکی آن اشاره می‌کند <ref>همان، ص157-147</ref>.

فارس: این ولایت که در دوره ساسانیان پایتخت اردشیر بابکان بود و شامل: مناطق سه‌گانه فارس، پازارگاد و پرسپولیس، شیراز، فیروزآباد، قسمت غربی فارس، بوشهر، مشایخ، یزد بود<ref>همان، ص185-170</ref>.

اصفهان، کاشان و قم: اصفهان که در دوره صفویه پایتخت ایران بود، به «نصف جهان» شهرت یافت و بناهای شاه‌عباس در آن توصیف شده است. قم از کانون‌های مهم مذهبی شیعه دوازده‌امامی محسوب می‌شود <ref>همان، ص 194-186</ref>.

کوهستان، کرمان و مکران، شامل: دشت خراسان، کوهستان، هرمز و کیج و مکران بوده است. شهرهای مهمی چون کرمان (باتوجه‌به اهمیت آن در دوره ساسانی) و مناطق ساحلی هرمز و بندرعباس که مراکز تجاری خلیج‌فارس بودند، شرح داده شده‌اند<ref>همان، ص 169-158</ref>.

#ولایات غربی و شمالی:

لرستان و خوزستان: جغرافیای کوهستانی لرستان و خوزستان و قبایل مختلف ساکن این مناطق موردبررسی قرار گرفته است <ref>همان، ص 205-195</ref>.

آذربایجان و گیلان: بخش‌های پایانی به توصیف آذربایجان (شامل تبریز و دریاچه ارومیه، ارمنستان و اران) و همچنین ولایات شمالی چون گیلان و مازندران (طبرستان)، دَیلم، لاهیجان و رشت

اختصاص‌یافته است که هر کدام ویژگی‌های آب‌وهوایی و جغرافیایی خاص خود را دارند <ref>همان، ص244-221</ref>.

==ویژگی‌های کتاب==