پایان دو قرن سکوت: نخستین پویه‌ها در راه استقلال: تفاوت میان نسخه‌ها

اگرچه امروزه دولت صفوی به‌درستی نخستین دولت کاملاً مستقل ایرانی ـ اسلامی دانسته می‌شود، واقعیت آن است که تشکیل این دولت «ملی» نه به یک‌باره، بلکه بر بستری از تلاش‌های مستمر و مداوم ایرانیان بلافاصله پس از سقوط دولت ساسانی تا قرن دهم هـ.ق صورت گرفت. این تلاش‌ها گاه رنگ سیاسی به خود می‌گرفت و گاه صبغۀ فرهنگی ـ اجتماعی. از همان روزهای اول بعد از فتح مداین و اضمحلال دولت دیرینۀ ساسانی، گروهی از ـ به تعبیر امروزی ـ ملی‌گرایان ایرانی در اندیشۀ احیای شکوه گذشته و بازپس‌گیری تاج و تخت ازدست‌رفته بودند؛ اندیشه‌ای که در عمل در شکل قیام‌ها و عصیان‌های ضد اموی و ضد عباسی بروز یافت. این حرکت‌های قهرآمیز در آغاز اغلب به رهبری ایرانیان هنوز مسلمان‌نشده شکل می‌گرفت؛ عصیان‌گران مشهوری چون سنباد، استادسیس، به‌آفرید، بابک، مازیار و دیگران. اینان کسانی بودند که نه می‌توانستند روند روزافزون و فراگیر اسلامی‌شدن ایران را بپذیرند و نه هرگز حاضر به پذیرش سیادت و قیادت سیاسی عربان بر ایران بودند. پس مخالفت و مبارزه‌شان هم ضد اسلامی بود و هم ضد عربی؛ اما از آن‌رو که اسلامی‌شدن ایران روندی بازگشت‌ناپذیر می‌نمود و به واقعیتی مسلم تبدیل شده بود، همۀ این دست شورش‌ها که قریب به اتفاق آنها در دو سدۀ نخست هـ.ق یا کمی پس از آن روی داده بود به شکست انجامید و از سوی دستگاه خلافت عربی ـ اسلامی سرکوب شد و طبیعتاً نتیجۀ مساعد و مناسبی هم از هیچ‌یک از آنها حاصل نشد.

درست از همین منظر است که دو سدۀ نخست هـ.ق را ایرانیان در «سکوتی» سیاسی و نه فرهنگی ـ اجتماعی به سر بردند. شکست‌های متوالی قیام‌های ملی‌گرایانۀ سیاسی ایرانیان نامسلمان راه را بر حرکت‌های فرهنگی و اجتماعی ایرانیان مسلمان هموار کرد. ایرانیان مسلمانی که تقدیر اسلامی‌شدن ایران را پذیرفته بودند و خود نیز تن به این تقدیر سپرده بودند، نه‌تنها سکوت نکردند، بلکه در بسیاری از عرصه‌های علمی ـ فرهنگی و معرفتی جهان اسلامی صدایشان رسا و نفوذشان بسیار گسترده بود.