ماتیکان فلسفی؛ بیست گفتار درباره حکمت و عرفان: تفاوت میان نسخه‌ها

گفتار اول این کتاب با موضوع خطابه (در منطق)؛ «خطابه، یا سخنوری فنی است که شنونده را بدان بر منظوری ترغیب و به سخنی اقناع کنند و آن قیاسی مرکب از مقدمات مقبول یا مظنون باشد. از اینرو، خطابه به اعتبار مادۀ قیاس، یکی از صناعات خمس (1. برهان، 2. جدلف 3. خطابه، 4. شعر، 5. مغالطه) یا از فصول تسعۀ منطق بر شمار آمده است و این به پیروی از ارسطو یونانی است که نظراً «منطق» را فنّ اقناع یاد کرده و در کتاب «الخطابۀ» خود سخنوری را با اخلاق و سیاست مدن یا حکمت عملی مرتبط دانسته است».

گفتار هفتم متضمّن نتایج تحقیقات در ابواب موضوعی و چکیدۀ مطالب کتاب «حکیم رازی» (حکمت طبیعی و نظام فلسفی) به عنوان «جهان‌بینی» کلی [[محمد بن زکریای صیرفی]] و شامل سه مبحث عمدۀ فلسفه است: 1. هستی‌شناسی یا معرفت وجود، 2. شناخت‌شناسی یا هم علم معرفت، 3. کارمان‌شناسی یا حکمت عملی، که ارجاعات هر بند و فقره‌ای نیز به همان فصول و ابواب کتاب مزبور می‌باشد.

یکی از سه جزء حکمت نظری در قدیم پس از ریاضیات و پیش از اَلاهیات، که سماع طبیعی هم گفته‌اند و امروزه اصطلاح «فیزیک» رایج است. اما در حکمت طبیعی که موضوع خاص گفتار هفدهم کتاب است، جز یک رسالۀ مختصر بسیار فنی و ریاضی از خیام بیش نمانده، تازه در زمینۀ گیتی‌شناسی فلسفی او هم، جز رسائلی که در پاسخ به پرسش‌های این و آن نوشته، هیچ متن مبسوط فلسفی یا کتابی مستقل در باب حکمتی که خود بدان اعتقاد می‌ورزیده، یا اثری مبیّن «نظام» فکری ـ فلسفی‌اش تصنیف نکرده است. ما تردید داریم که خیام به عنوان یک فیلسوف اصولاً «نظام» فلسفی منسجم داشته باشد، چه دانسته است که وی یک ریاضی‌دان پیرو حکمت [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|بوعلی سینا]] و مدرس فلسفه مشّاء بیش نبوده؛ داعیۀ نوآوری و دبستان سازی و نمایندگی در فلسفه نداشته، البته گاهی بر همان مسلک خوشباشی «اپیکور» مآب معهود رباعیات فلسفی گونه، آن هم برای آزار و اذیت و دست انداختن متکلمان دین می‌سروده؛ بر روی هم، توان گفت که خیام در رباعیات خود فیلسوفتر است تا در رسائل به اصطلاح فلسفی‌اش؛ ولی به هر تقدیر، در این گفتار تلاش شده هم از دیوار رسائل وی نقبی به خانۀ فکر حکیم بزنیم و در این کار ناگزیر برای درک حکمت طبیعی او، دو بهر مقدماتی به عنوان «ریاضیات و الاهیات» تمهید مطلب شود و ثانیاً جای جای و در مواضع مقتضی و ضروری هم به نقد و تحلیل یا خصوصاً به بررسی مقایسه‌ای و تأویل پرداخته شده است.