إشتقاق أسماء الله: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اشتقاق أسماء الله'''، نوشته ابوالقاسم عبدالرحمن بن اسحاق زجاجی (درگذشته 340ق) است. او تصریفات و مشتقّات نام‌ها و صفت‌های الهی را با استناد به آرای نحویان و لغویانِ دو مدرسه بصره و کوفه و با بهره‌گیری از منابع زبان‌شناسی، نحو، تفسیر و حدیث بررسی کرده است. عبدالحسین مبارک، پژوهش کتاب را انجام داده است.

ابوالقاسم زجاجی کتابش را با خطابه‌ای کوتاه، همراه با حمد و صلوات آغاز می‌کند. سپس روش نگارش خود را توضیح داده، می‌گوید: این کتاب را ویژه اشتقاق نام‌ها و صفات خداوندی نوشته‌ام و آن را بر پایه روایت و استنباطی که دانشمندان از این نام‌ها و صفات داشته‌اند، تحریر کرده‌ام، تا این پشتوانه علمی مذاهب اهل لغت عرب، هیچ تردیدی را برای خواننده در نحوه اشتقاقات و درستی آن‌ها باقی نگذارد. من نوشتارم را با بررسی فرق میان اسم و صفت، گونه‌های نعت در کلام عرب، مجرا و جایگاه هریک از صفات خداوندی در کلام کسانی که قائل به اشتقاق و یا منکر آنند، پایان برده‌ام<ref>ر.ک: مبارک، عبدالحسین، ص285</ref>‏.

زجاجی خواسته است که به احساس نیاز مردم به درک توأمان زبانی و دینی اسماء و صفات خداوند و آگاهی از مصطلحات دینی پاسخ دهد و به توجهی که آنان به نام‌های مقدس پروردگار برای تقرّب به او دارند، یاری رساند<ref>ر.ک: همان، ص286</ref>‏.

زجاجی در «الاشتقاق»، افزون بر قرآن و حدیث نبوی(ص)، از مصادر گوناگون دانشمندان نحوی و لغوی مانند «سیبویه»، «خلیل بن احمد فراهیدی»، «مازنی»، «اخفش»، «اصمعی»، «ابن اعرابی»، «فرّاء»، «ابن سکّیت» و از کُتب عالمانی چون «ابن کیسان» که آرای دو مکتب بصری و کوفی را به هم پیوند داده‌ است و همچنین، از آثار شاعران دوره جاهلیت عرب و دوره اسلامی (به‌ویژه برای اثبات دیدگاه خود) بهره جسته است. کارهای دیگری که او در نگارش «الاشتقاق» انجام داده، عبارتند از:

از بررسی نوشته‌های زجاجی چنین برمی‌آید که او «بصریّ المذهب» است، اما هنگامی که او را در نقل و واکاوی دیدگاه‌های ادیبان دو مکتب بصری و کوفی می‌بینیم، به استقلال نگاه او پی ‌می‌بریم<ref>ر.ک: همان، ص285-288</ref>‏.

رد پای این کتاب در نقل قول‌هایی که قرطبی در تفسیر خود از زجاجی می‌کند و در شباهت‌ برخی عبارت‌های آن با آنچه در آثار «ابن انباری» و «ابن قیّم جوزی» آمده است، دیده می‌شود. زجاجی گرچه آغازگر حرکت بررسی اشتقاقی اسماء اِلهی نبوده، ولی تلاش جدی و ممتاز او راه را برای محققان پس از خود (همچون ازهری و ابن فارس) هموار کرده است؛ چنان‌که تأثیر کار وی را در موارد زیر می‌بینیم:

# کتاب زجاجی منبعی مهم در تفسیر قرآن است: نمونه‌ای از آن در الهامی که تفسیر «الجامع لأحكام القرآن» قرطبی از متن «الاشتقاق» گرفته، دیده می‎شود. هرچند قرطبی در بسیاری از موارد از زجاجی نام نبرده است.

# تأثیر بر مطالعات اشتقاقی: به نظر می‌رسد دانشمندانی مانند ابن فارس، ابن جنی و ازهری در بررسی مشتقات واژه‌ها از روش‌شناسی زجاجی الهام گرفته‌‌اند.

# تأثیر بر مطالعات نحوی و زبانی: زجاجی با مقایسه میان مکاتب نحوی، مانند مکتب بصره و کوفه، دایره مطالعات نحوی و زبانی را گسترش داده است.

# تأثیر در کتاب‌های تخصصی اسماء و صفات الهی: ابن قیم جوزیه در «التبيان في أقسام القرآن» از دیدگاه‌های زجاجی بهره‌ برده است. این کتاب همچنین بر «ادبیات و شعر»، «زبان‌شناسی» و «روش‌شناسی تحقیق» تأثیر داشته است<ref>ر.ک: همان، ص291</ref>‏.