موضح الدراية لشرح باب البداية: تفاوت میان نسخه‌ها

'''موضح الدراية لشرح باب البداية'''، نوشته محمد بن علی بن ابی‌جمهور احسایی (درگذشته اوایل قرن دهم هجری) است. نویسنده، مباحث فلسفه اشراق را با بهره‌گیری از متن آثار فیلسوفان این مشرب، کوتاه ارائه نموده است. رضا یحیی‌پور فارمَد، پژوهش کتاب را انجام داده و آن در 4 جلد عرضه کرده است.

ابن ابی‌جمهور، این ‏شرح را برای توضیح قضایایی که در حکمت اشراق بوده است و تا زمان نویسنده «اصل» شمرده می‌شده، خلاصه‌نویسی کرده است. افزون بر آن، این کتاب موضوع‌هایی را در بر دارد که آن‌ها از مهم‌ترین مسائل فلسفی نزد مشائیان، متکلمان و متصوّفه بشمار می‌آیند<ref>ر.ک: موسی، سید علی باقر، ص268</ref>‏.

ابن ابی‌جمهور احسایی، رساله کوچک «باب البداية لبداية النهاية» را در سفر دومی که به نجف اشرف داشته، نوشته است. این اثر درباره علم الهی و طبیعی و به شیوه و اسلوب اِشراقی و سلوکی نوشته شده و در 30 ربیع‌الاول 892ق، پایان یافته است. سپس احسایی بی‌درنگ به شرح آن پرداخته و تا 26 صفر 893ق، با عنوان «موضح الدراية لشرح باب البداية» به پایان رسانده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص24</ref>‏.

خط سیر کلی مبحث‌ها و موضوع‌های کتاب با عبارت‌هایی از آثاری چون «كلمة التصوفِ» شهاب‌الدین سُهروردی و «أنوار الحقيقةِ» سید حیدر آملی ترسیم شده است. نویسنده برای شرح رساله اصل، از عبارت‌هایی که در نوشتجات سُهروردی و شارحان اثر او (مانند قطب‌الدین شیرازی، شمس‌الدین شهرزوری و جلال‌الدین دوانی) و نیز کتاب‌های ابن عربی و پیروان او (مانند صدرالدین قونوی، داود قیصری و عبدالرزاق کاشانی) بهره می‌جوید.

این کتاب در شمار آثار گُم‌شده ابن ابی‌جمهور بوده است، تا اینکه دو نسخه خطیِ آن در «کتابخانه ملک عبدالعزیز» شهر ریاض و «کتابخانه آیت‌الله مرعشی» شهر قم یافت شد<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص31-32</ref>‏. نام او در پایان دو نسخه خطی از «متن و شرح» آمده است و خود نویسنده نیز نام این دو اثر را ضمن اجازه‌نامه‌ای که به محمد بن صالح غروی و ربیع بن جمعه غزی عبادی داده، در آثار دیگرش آورده است<ref>ر.ک: همان، ص25-24</ref>‏.

آثار پیشینیان در کتاب «موضح الدراية»، گستره فراوانی دارد؛ می‌توان گفت که نزدیک به نود درصد کتاب را آثار حکیمان و متألهان دیگر پُر کرده است. ابن ابی‌جمهور در گزارشی که از کتاب می‌دهد، آن را خلاصه‌ای از «حکمت سلوکیه» می‌انگارد، که مغز آثار حِکمی از پوسته آن جدا گشته و بدون تغییری در عبارت‌ها، گِردآوری شده است. او برای نوشتن اصل کتاب (باب البداية)، از سه منبع بهره جسته است؛ فصل‌های آغازین کتاب را به‌جز فصل هشتم، که برای نوشتن آن از شرح حكمة الإشراق قطب‌الدین شیرازی بهره برده، از رساله «كلمة التصوف» شیخ اشراق الهام گرفته و با نقل قول از او و یا بهره‌گیری از جانِ سخن او نوشته است. او فصل‌های پایانی رساله را نیز از کتاب «أنوار الحقيقة» نوشته سید حیدر آملی برگرفته است.

ابن ابی‌جمهور همچنین، از مصادر گوناگون (به تعداد پانزده کتاب و رساله) بهره جسته است. نام و نشان مصدرها اینها است: «إعجاز البيان»، «شرح الأربعين حديثاً» و «النصوص» از صدرالدین قونوی؛ «الألواح العمادية» و «كلمة التصوّف» از شهاب‌الدین سهروردی؛ «رسالة الأنوار» از محیی‌الدین عربی؛ «شرح حكمة الإشراق» از قطب‌الدین شیرازی؛ «رسالة الزوراء» و «شرح رسالة الزوراء» از جلال‌الدین دوانی؛ «رسائل الشجرة الإلهية» از شمس‌الدین شهرزوری، «مشكاة الأنوار» از ابوحامد غزالی؛ «معين المعين» از ابن ابی‌جمهور احسایی؛ «شرح منازل السائرين» از عبدالرّزاق کاشانی و «شرح فصوص الحِكَم» داوود قیصری.

ابن ابی‌جمهور در نوشتار خود، گاه مبحثی را برای تفهیم بهتر خواننده به‌عمد تکرار کرده است: مباحث تکرارشده اینهاست: «ارتباط العوالم ببعضها»، «درجات الطهارة»، «سبب مشاهدة الجنّ و الشيطان و الغول» و «خوادم القوّة الغاذية». دو مورد خطا نیز در انتساب آثار به نویسندگان در متن دیده‌ می‌شود؛ یکی کتاب «رسائل الشجرة الإلهية» از شمس‌الدین شهرزوری است که 26 بار به شیخ اشراق نسبت داده شده است و دیگری، «شرح فصوص الحِكم» داوود قیصری است که منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی شمرده شده است. نکته دیگر، خطای فراوانی است که در نسخه‌های خطی به چشم می‌آید<ref>ر.ک: همان، ص28-25</ref>‏.

ابن ابی‌جمهور در رساله «باب البداية» از روشی که در نوشتجات دیگرش داشته، پیروی نکرده است؛ او به‌جای فصل‌بندیِ مسائل کتاب، یک یا چند موضوع را در بیست واژه مانند «ارشاد»، «اشاره»، «کشف»، «تنبیه»، «دقیقه»، «مقدمه» و... عنوان داده است<ref>ر.ک: همان، ص30-29</ref>‏.

فارمَد (محقق) متن را بهینه‌سازی نموده و از اعداد، حروف عربی و لاتین و نشانه‌های ویرایشی برای تنظیم و روانی خوانش کتاب بهره گرفته است. او عبارت‌های دیگران را، که در متن آمده است و نود درصد آن را در بر گرفته، نشانه‌گذاری نموده است. او همچنین، مصادر کتاب را شناسانده است و سپس، از متن کتاب گزارشی تهیه و هریک از فصل‌های آن را توضیحی کوتاه و فشرده‌ داده است<ref>ر.ک: همان، ص76-38</ref>‏.

فارمَد افزون بر فهرست‌های معمول، از برخی موضوع‌ها نیز فهرست ساخته، که عبارتند از حدیث‌های قدسی؛ اخبار؛ مصرع‌ها؛ قاعده‌ها و حُکم‌ها؛ مفهوم‌ها و مصطلح‌ها و ترکیب‌ها؛ لقب‌ها و کُنیه‌ها؛ فرقه‌ها و مذهب‌ها و ملّت‌ها و قبیله‌ها و جماعت‌ها؛ روزها و رخدادهای تاریخی و دوره‌ها<ref>ر.ک: متن کتاب، ج4، ص8-1457</ref>‏.