دیوان کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی؛ غزلیات و رباعیات: تفاوت میان نسخه‌ها

دربارۀ خلاق‌المعانی بودن کمال و اینکه چرا این لقب را به او داده‌اند، فراوان بحث شده است. دولتشاه می‌گوید: «اما اکابر شعرا کمال‌الدین اسماعیل را خلاق معانی می‌گویند که در سخن او معانی دقیقه مضمر است که بعد از چند نوبت مطالعه که رود، ظاهر می‌شود و از این دو بیت شمه‌ای از طبع سلیم معلوم می‌کند». کمال ضمن آنکه در قصاید خود از نمایش‌دادن توانایی تکنیکی ابایی ندارد و در قصیده‌ای التزام «مو» می‌کند یا در چند قصیده به طبع‌آزمایی با ردیف‌های دشوار اسمی می‌پردازد؛ ولی با این وجود در پی خلق نکته‌های تازه و غافلگیرکردن مخاطب است.

به لحاظ تاریخی و جغرافیایی، کمال در ردیف جمال‌الدین عبدالرزاق و خاندان شفروه و عزیزالدین و لنبانی قرار دارد؛ یعنی اولین شعرایی که در عراق عجم به فارسی دری شعر گفتند و شعرشان تاحدودی در تاریخ ثبت شده است. البته شعرای اصفهان بر طبق گزارش حسین بن محمد آوی (قرن هشتم) فراوان بوده‌اند که متأسفانه تقریباً از هیچ‌یک از آنان جز نامی باقی نمانده است. اما کمال اسماعیل استثناست. دست‌کم هفت نسخۀ قرن هفتمی و هفت نسخۀ قرن هشتمی از او باقی مانده که رقمی قابل توجه است.