در چنبره زروان: تأملی بر تقدیرگرایی زروانی در ادبیات فارسی از عصر فردوسی تا حملۀ مغول: تفاوت میان نسخه‌ها

| پیش از =

}}

==ساختار==

پس از اسلام در ایران قضیۀ جبر و اختیار که از گفتمان‌های جدی این عصر بود، همچون بسیاری از قضایای فلسفی دیگر تحت تأثیر اندیشه‌های ایرانیان قرار گرفت؛ تا جایی که می‌توان ادعا کرد جبر متکلمین اسلامی نه به طور کامل، اما تا حد زیادی متأثر و دنبالۀ همان تفکر زروانی است. به دلیل همین ارتباط، در بخش‌های بعدی به تعاریف و تاریخچۀ جبر و اختیار و اصول عقاید اشاعره و معتزله پرداخته شده است. در ادامۀ بحث، افزون بر مرور نمودهای متفاوت تقدیرگرایی در شعر و اندیشۀ ادیبان، از آنجا که تقدیرگرایی رابطۀ تنگاتنگی با شرایط تاریخی، اجتماعی و گفتمان‌های مذهبی هر دوره دارد، اوضاع و احوال فرهنگی، اجتماعی و مذهبی قرن چهارم تا هفتم مطرح شده است. در این مبحث مقاطعی از تاریخ یا نحله‌ها و نهضت‌هایی بررسی شده‌اند که بسترهای فرهنگی و اجتماعی تقدیرگرایی را هموار کرده‌اند یا برعکس مثل نهضت شعوبیه یا قیام ابومسلم که منتج به تشکیل حکومت‌های ایرانی شد، زمینه را برای اختیارگرایی و خردگرایی فراهم آورده‌اند.

در پایان این نکته مورد توجه قرار گرفته که تقدیر و مترادفات آن، چنان سایۀ گسترده‌ای بر سر فارسی‌زبانان انداخته است که نادیده‌انگاشتنش ممکن نیست. هرچند این اندیشه گاه لباس دیگری بر تن می‌کند و نام دیگری می‌پذیرد؛ اما به نظر می‌رسد اعتقاد به تقدیر جاری بر زمان و جبر ناشی از آن به عنوان یک کهن‌الگو و پس‌زمینۀ تاریخی در ذهن شاعر ایرانی باقی مانده است و لابلای سطور با کلام و دلالتی خودنمایی می‌کند که اغلب تنها منشأ آن، ناخودآگاه شاعر و نویسنده است که با اصطلاح «تقدیر» رخ می‌نمایاند.<ref> [https://literaturelib.com/books/5497 ر.ک: پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات]</ref>