الرعاية في الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل: تفاوت میان نسخه‌ها

''' الرعایة فی الفقه '''، نوشته نجم الدین احمد بن حمدان حرانی حنبلی (درگذشته 695ق) است که خود، تلخیصی از کتاب «الهدایة» ابوخطّاب در فقه حنبلی از همه باب‌های فقهی (طهارت تا قضا) است. علی بن عبدالله بن حمدان شهری پژوهش کتاب را انجام داده است.

الرعایة به درخواست شاگردان ابن حمدان برای تلخیص «الهدایة» نوشته شد؛ اما او به شیوه خود میان الهدایة و آثار برجسته عالمان حنبلی دیگر جمع‌بندی کرد و افزوده‌های بسیاری را از مطالب و مسایل سودمند و احکام و اقوال بزرگ و زیبا در نوشتار خود آورد. ابن حمدان روش متفاوتی را از ابوالخطاب پیشه کرد و به پس و پیش کردن و استدراک متن «الهدایة» دست زد؛ اختلاف با او در ترتیب و باب‌بندی کتاب، حذف برخی مطالب الهدایة و استناد به روایات بیشتر در این شمارند؛ نکته اختلافی دیگر که از محاسن کتاب شمرده می‌شود، افزوده‌شدن بابی در آداب شرعی و مصالح مرعیه کتاب است.<ref>ر.ک: محقق کتاب، ص63-59</ref>‏

«الرعایه» کتاب فقهی مهمی است که در میان آثار حنبلیان شُهره است و جایگاه برجسته‌ای دارد، به‌گونه‌ای که عالمانِ پس از او بسیار به آن استناد نموده و از آن بهره جسته‌اند. کسانی چون مرداوی در «الإنصاف» و «تصحیح الفروع»، زرکشی در «شرح الوجیز»، ابن مفلح در «المبدع»، ابن قندس در حاشیها بر «الفروع» و «المحرّر»، ابن نصرالله در حاشیه بر «الفروع» و بغدادی در «شرح الوجیز» در این شمارند. ابن حمدان خود، در وصف الرعایه می‌گوید: این کتاب بیشتر احکام مذهب ما (حنبلی) را با ایجازی شگفت، درج مطالب شاذ و نامأنوس و ... در خود گِردآورده است. او کتاب الرعایه را در کتاب دیگرش به نام «غایة الدرایة فی شرح الرعایة» تحسین کرده است. همچنین، عالم بزرگی چون «شمس الدین محمد بن ابو الفتح بعلی حنبلی» (صاحب کتاب المطلع علی أبواب المقنع) نیز آن را شرح نموده است.<ref>ر.ک: همان، ص59-58</ref>‏ محقق نیز، آثار شصت عالم را، که از «الرعایه» بهره جسته‌اند، برشمرده است.<ref>ر.ک: همان، ص70-63</ref>‏

 

محقق (شهری) در آغاز کتاب، شرح‌حالی از نجم‌الدین حرانی نوشته است. او در پژوهش خود دیدگاه‌های بسیاری را از نویسنده، که در اثر دیگرش (غایة الدرایة) در شرح الرعایة نوشته، آورده است؛ چرا که حرانی، به منظور و مرادش خویش بهتر از دیگران آگاه بوده است. البته او تا میانه بحث «آب‌ها» را شرح نموده، از این رو محقق از آثار دیگر نویسنده برای شرح و بیان او بهره‌ گرفته است؛ شهری اصطلاح‌ها و واژه‌هایی را که ابن حمدان از مذهب حنبلی در کتابش آورده، با بهره‌گیری از تمثیل‌هایی توضیح داده است؛ او همچنین، نشانی روایت‌های بسیاری را که او از احمد بن حنبل نقل نموده، اما نام راویان را درج نکرده است، از مصادر اصلی‌شان بیرون آورده و با یاری‌جستن از نص «مسائل احمد» درج نموده است؛ محقق چنانچه باز، نشانی روایتی را نمی‌یافته، از آثار دیگر نویسنده یاری گرفته است و نیز آرایی را که ابن حمدان با واژه «قیل» و بدون درج نام گوینده آن نقل نموده، نام او را درج کرده است. افزون بر آن، اگر در بیان مسأله‌ای، نصی از احمد بن حنبل بوده، اما نویسنده آن را ذکر نکرده، شهری آن را در کتاب آورده است؛ از آنجا که نص کتاب در بسیاری از جاها بر پایه متون برجسته عالمان حنبلی است و آنان در شیوه نگارش خود، همه یک روایت یا گفته‌ای را در آثارشان آورده‌اند، شهری نشانی آن متون را درج نموده است و هر جا نیز که دلایل نویسنده را ناکافی دانسته، با استناد به قرآن، صحیحین و اقوال علما بنا بر مذهب حنبلی و با تکیه بر آرای ابن تیمیه و ابن قیّم جوزی دلایل خود را ارائه نموده است.<ref>ر.ک: همان، ص10-9</ref>‏