تذکرة البنيان و تذکرة الابنيه؛ خاطرات معمار سنان: تفاوت میان نسخه‌ها

فرهنگ اسلامی پستی و بلندی و اوج و حضیض های بسیار داشته است؛ حوزه‌های علم و معرفت و عمل و اندیشه هم در آن بسیار است. متفکران آن نیز گوناگون اند و همه با هم یک نوع نمی اندیشیدند. اما با نگاهی عام به مجموعه‌ی این فرهنگ، می‌توان صفاتی کلی و غالب در آن تشخیص داد. این صفت‌های البته عام به معنای تجربی نیست، اما غالب است؛ یعنی در بیشتر موارد صدق می‌کند. یکی از این صفات آن است که اشرف امور در نزد مسلمانان، اموری بوده که نفس آدمی را مهذب سازد. تهذیب نفس همه‌ی شئون وجود آدمی را، از اندیشه و عمل، از سواد و خیال و بیاض وجود او، دربر می‌گیرد؛ اما اگر نیک بنگریم، درمی یابیم که اصل تهذیب نفس شأن «عملی» آن است. در این عرصه، اندیشه امری مجرد از عمل نیست، بلکه خود نوعی عمل و عین عمل است. اندیشه در اینجا برای معرفت نفس یا شناختن راه به کار می‌آید، معرفتی که خود سالک را گامی در راه به پیش می‌برد. از این رو، مهم نیست که این اندیشه را بتوان بر کاغذ آورد یا نه؛ بلکه چون این اندیشه یافتنی است و با مراتب ژرف عقل کلی سروکار دارد نه با مراتب سطحی عقل جزوی، اصل و جوهر آن را نمی‌توان گفت و نوشت و همین فکر صوفیانه است که بیشتر فرهنگ ما را پدید آورده و به خود آغشته است. به طوری که علوم و پیشه‌ها هم رنگ صوفیانه داشتند. از قضا، علوم نوشتنی تر که اسباب قرب به ارباب زور و زر را هم فراهم می آورد، بیشتر در خطر بود و از حال ذکر دورتر. از میان کارهای دنیایی، کاری شریف تر بود که آسان تر بتوان آن را با ذکر خدا جمع کرد و جوهر آن را ذاکرانه ساخت؛ زیرا بدین گونه، کار دنیا نیز به عبادت بدل می شد. بنابراین، ارزش پیشه به این نبود که معارف مربوط به آن پیشه تا چه حد نوشتنی باشد. روح حاکم بر فرهنگ و عقل کلی جامعه، بنابر مصلحت جمع و مقتضای هر رشته، تصمیم می‌گرفت که کار و آموزش در هر حرفه تا چه حد نوشتنی باشد و تا چه حد عملی. بدین گونه بود که برخی از کارها صورتی نوشتاری تر یافت و برخی دیگر صورتی عملی تر. آموزش نیز چنین بود؛ در برخی کتابت و گفتار غالب بود و در برخی دیگر عمل و رفتار و شاگردی بلند مدت. معماری و بسیاری از پیشه‌ها و حرفه‌ها در زمره‌ی اخیر بود. البته شگفت نیست که برخی از حوزه‌های نوشتاری تر در برخی از دوره ها، شأن دنیوی والاتری داشته باشد؛ اما اینکه پنداشته اند پیشه هایی به سبب آنکه در زمره‌ی علوم نبوده شأن اجتماعی نازلی داشته است نادرست می‌نماید. معماری علمی عملی بود و شرافتش از آن رو بود که گذشته از آنکه مکانی مناسب برای همه‌ی شئون زندگی، از جمله امور دینی، فراهم می آورد، با دکر و صفا سخت مناسبت داشت و به همین سبب در زمره‌ی اشرف فنون بود. لذا نخستین نکته در تشخیص ماهیت معماری، در ترکیب «پیشه‌ی معماری» نهفته بود. معماری در دوران پیش از مدرن نه علم بود و نه تخصص به معنای امروزی اش. معماری علم نبود؛ زیرا هدف از آن نه کشف نادانسته هایی از عالم طبیعت بود و نه پرداختن نظریه هایی برای فهم رویدادهای طبیعی و پیش بینی رویدادهای آینده. هدف از معماری پدید آوردن مکانی برای زیستن انسان‌ها در حوزه‌های گوناگون زندگی بود. از این رو «معماری» پیشه بود. این نکته به رغم ظاهر ساده و بدیهی اش، بس مهم است. غفلت از همین نکته است که به بسیاری از کژفهمی ها، چه در بررسی معماری امروز و چه گذشته، منجر شده است.