دموکراتیزاسیون و تعدیل قدرت سیاسی در ایران (دوران قاجاریه): تفاوت میان نسخه‌ها

'''دموکراتیزاسیون و تعدیل قدرت سیاسی در ایران (دوران قاجاریه)''' تألیف میرحامد اکبری؛ بخشی از آنچه که مدرنیته ی ایرانی خوانده می شود، در قالب مفهوم تعدیل قدرت قابل توضیح است. مقصود از آن نیز تمامی کوشش های سیاسی و فکری است که در دو بعد مدرن سازی و دموکراتیزه کردن قدرت سیاسی صورت می گیرد.

این کتاب، جلد نخست از مجموعه ی 6 جلدی جستاری در تاریخ حقوق عمومی ایران است که در سه فصل به ارائه ی مطلب می پردازد:

بخش دوم: حق جامعه، نقطه ی عزیمت تعدیل قدرت و تفکیک حکومت از سلطنت

بخش اول: جنبش مشروطه و نهادینه شدن نظریه ی تعدیل قدرت

بخش ششم: دولت مطلقه ی مدرن در برابر دولت تعدیل یافته ی مدرن

تا پیش از پدیدار شدن تجدد، سایه ی خودکامگی همواره بر فراز ایران زمین بوده است. خودکامگی امری طبیعی می نمود؛ حاکمان خوکامه خود را در سایه ی خدا فرض کرده بودند و حضورشان را ناشی از تقدیر الهی می پنداشتند. مدرنیته بنیان این مفروضات و تصورات را متزلزل ساخت؛ چرا که منشأ حکومت را نه در آسمان ها، بلکه در زمین می جست و حضور حاکمان را ناشی از اراده ی انسانی و نه تقدیر آسمانی قلمداد می کرد. مدرنیته ی سیاسی به همین میزان هم بسنده نکرد و تنها به نقد مسأله ی مشروعیت از دیدگاه فلسفه ی سیاسی کلاسیک اکتفا ننمود. فلاسفه ی مدرن و اندیشمندان عصر جدید ضمن نقد جدی فلسفه ی سیاسی کلاسیک، آلترناتیوهای خود را مطرح کرده که دربردارنده ی اشکال مبدعانه ای از ساختارهای نوین سیاسی و سازکارهای حاکمیتی جدید بودند.

در طول تاریخ سیاسی جهان، پادشاهان به علت دارا بودن نقش دوگانه ی حکومت - سلطنت، هم از اقتدارات سلطنت و ریاست عالیه کشور برخوردار بودند و هم در امر حکومت و ارکان مختلف آن به صورت مستقیم یا با واسطه دخالت می کردند. تفکیک امر سلطنت از حکومت، راه را بر خودکامگی شاهان سد و مکانیزمی برای تعدیل قدرت آنان ترسیم می کرد. سلطنت مشروطه که نمونه ای بارز از تفکیک حکومت از سلطنت است مهم ترین راهکار سیاسی و اجتماعی در جهت تعدیل قدرت حاکمان طی قرون اخیر بوده است، چرا که تجمیع دو امر سلطنت و حکومت در دست یک نفر باعث ایجاد حکومت های خودکامه می شد.

مبنای تعدیل قدرت که بر اساس نظریه ی تفکیک حکومت از سلطنت استوار است، راه بر خودکامگی پادشاهان می بندد، به همین دلیل، وجود یک میثاق ملی تحت عنوان قانون اساسی که شاکله ی رژیم سیاسی را ترسیم کرده و به تنظیم رابطه میان فرمانروایان و فرمانبران بپردازد، از جمله مهم ترین و اساسی ترین گل ها در جهت نیل به تعدیل قدرت و تفکیک امر سلطنت کردن از حکومت داری است چرا که در پرتو دستوراتی که در اصول قانون اساسی متبلور می شوند جایگاه پادشاه مشخص شده و شیوه ی دخالت او در ارکان قدرت معین می شود.

در ساختارهای نوین سیاسی و اشکال جدید حاکمیتی، منشاء قدرت سیاسی و سرچشمه ی مشروعیت بخشی آن مردم بودند؛ خواست و اراده ی مردم تعیین کننده ی حضور و تداوم حکومت ها بود و حکومت ها نیز در چارچوب قوانین مدون اعمال قدرت می نمودند. تفکیک قوا، تدوین قوانین اساسی، ظهور حکومت های جمهوری و پدیدآیی حکومت های مشروطه ی سلطنتی، سیمای سیاست غربی را تماما دگرگون ساخت. اما همزمان با این تحولات، ایران همچنان بر مدار جهان سنتی سیر می کرد. در این بین قاجارها همزمان با تغییر سیاست غربی، قدرت سیاسی را در ایران به دست گرفته و نمانیده ی سیاست کلاسیک بودند. آنان از همان ابتدای حکومتداری در مواجهه با دنیای جدید، ناکارآمدی کامل خود را به نمایش گذاشتند و به ویژه در جریان شکست در جنگ با روس ها، تصویر یک حاکمیت درهم شکسته را برای جهان بیرونی و مردمان ایران نشان دادند. با این حال آنان هچنان دارای قدرت مطلقه بودند و اختیار ملک و ملت را به دست داشتند. عملکرد داخلی آن ها در ابعاد مختلف چنان فاجعه بار و آسیب زا بود که روشنفکران و نخبگان را به تامل در باب خروج از وضع جاری و یافتن راهکار سوق داد.<ref> [https://historylib.com/books/2586/ ر.ک: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران] </ref>