المخارج في الحيل: تفاوت میان نسخه‌ها

'''المخارج في الحيل'''، نوشته محمد بن حسن شیبانی (درگذشته 189ق)، از فقهای برجسته اهل سنت و شاگرد ابوحنیفه است. این کتاب کهن‌ترین اثر موجود در موضوع چاره‌جویی‌های شرعی است که مستشرق آلمانی «یوسف شخت» (Josepf schacht) آن را به‌همراه روایت دیگری از کتاب، از شمس‌الائمه محمد بن احمد بن ابی‌سهل سرخسی (درگذشته 490ق)، عرضه کرده است<ref>ر.ک: المغربي، عبدالقادر، ص180</ref>.

المخارج به شیوه گفتگو («قلت - قال») عرضه شده است و بیشتر، از گفتگوهای ابویوسف، شاگرد ابوحنیفه، با او و نقل قول‌های شیبانی از ابوحنیفه حکایت می‌کند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص16، 35، 47، 51 و 57</ref>‏. نویسنده، بدون هیچ مقدمه‌ای، وارد اصل بحث شده و از باب طلاق آغاز نموده و با باب‌های اجاره، هبه، وکالت، صلح، خرید و فروش، قسم، نکاح، وصیت، شرکت، ضمان، کفالت، خوردن و نوشیدن، مضاربه، دین، حواله، شفعه و صلح در جنایات ادامه داده است<ref>ر.ک: همان، ص144-143</ref>‏.

بخش دوم کتاب برگرفته‌شده از «المبسوط» سرخسی است. از عنوان آن چنین برمی‌آید که «مخارج الحيل»، کتاب مستقلی نیست، بلکه بخشی از آثار شش‌گانه فقهی و مشهور شیبانی است که با عنوان «كُتب ظاهر الرواية» شناخته شده و اصل‌الاصول مذهب ابوحنیفه خوانده می‌شود. محمد بن محمد حنفی مشهور به «الحاكم الشهيد» این کُتب را در «الكافي» خود گرد آورده، سپس سرخسی الكافي را در کتابی با عنوان «المبسوط» شرح‌نموده‌است<ref>ر.ک: المغربي، عبدالقادر، ص181-180</ref>. سرخسی خود نیز در مقدمه‌اش درباره انتساب کتاب به شیبانی بحث می‌کند. در روایت او انواع چاره‌جویی‌ها درباب‌های اجاره، وکالت، صلح، مسائل متفرقه، ایمان، بیع و شرا و استخلاف توضیح داده شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص142-92</ref>‏.

حیله در معنای عام، «چاره‌جویی» است و گاهی از راه حل مسائل دشوارِ دینی و شرعی به حیله تعبیر شده است. بسیاری از حنفیان حیل را به‌گونه‌ای مثبت، یعنی «چاره‌جویی برای رهایی از تنگناهای شرعی» یا «روش‌های رهایی از حرام و دستیابی به حلال» تعریف کرده‌اند. سرخسی سخن شیبانی را در این‌باره چنین نقل می‌کند: «حیله‌ای که هدف از‌ آن‌ گریختن‌ از حرام یا‌ رسیدن‌ به حلال باشد اشکال‌ ندارد‌، اما حیله‌ای که به کمک آن حقی را بـاطل یـا بـاطلی را حق نمایانند‌ و شبهه‌ای‌ در حق ایجاد کنند، مکروه اسـت‌». سرخسی‌ پس‌ از توضیحی درباره‌ حیل‌ و استدلال بر جواز برخی از انواع حیله به مفهوم لغوی آن، معیار این تفصیل را چـنین بـیان می‌کند: «چکیده آنکه، آنچه شخص به کمک‌ آن‌ از حرام رهایی می‌یابد و یا‌ از‌ رهـگذر آن بـه حـلالی می‌رسد پسندیده است، اما در جایی حیله ناپسند است که کسی در مورد حق کسی دیگر حـیله‌ای ورزد کـه آن‌ حق‌ را ابطال کند و یا‌ در‌ مورد باطلی حیله ورزد تا امر را در آن مشتبه سـازد و یـا در مـورد حقی حیله کند و در آن شبهه به میان آورد. آنچه بر این طریق باشد، ناپسند است». او در این‌باره، سخن شیبانی را نیز گواه می‌آورد: «فرار از احکام شرعی از اخـلاق مؤمنان نیست و ازاین‌روی‌ فراهم آوردن سبب و زمینه فرار روا نیست»<ref>ر.ک: صابری، حسین، ص21-20</ref>‏.