مهدی(ع) فقرا؛ پژوهشی در جامعه‌شناسی فقر و انتظار: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مهدی(ع) فقرا؛ پژوهشی در جامعه‌شناسی فقر و انتظار''' تألیف فهیمه بهرامی با مقدمه سارا شریعتی؛ این اثر را می توان در تداوم سنت مطالعات کلاسیک علوم اجتماعی قلمداد کرد؛ سنتی که دین و انتظار و انقلاب را در می‌آمیزد.

در میان مفاهیم حوزه ی مطالعات موعودگرایی، مفاهیمی چون غیبت، انتظار، امیدواری، رستگاری، نجات و... به نظر می رسد انتظار، نزدیک ترین مفهوم به جامعه شناسی دین و از نظر برخی جامعه شناسان، بنیادی ترین مفهوم در مطالعات اجتماعی است. همچنین در جامعه شناسی تاریخی تشیع، مفهوم غیبت پس از دوره ی نبوت و دوره ی امامت، اهمیت می یابد و برجسته می شود. این در حالی است که از نظر برخی جامعه شناسان، این انتظاراست که به عنوان مفهومی بنیادین قلمداد می شود؛ چرا که این مفهوم واجد سویه ای انسان شناختی و روان شناختی نیز هست. با این حال، آثار کلاسیک جامعه شناسی که به این موضوع پرداخته اند، انتظار را کمتر از منظر مفهومی و اغلب از خلال جریاناتی کاویده اند که در طول تاریخ تحت عنوان پیامبرگرایی، موعود گرایی و هزاره گرایی ظهور کرده اند. این منجی با ظهور خود به نظم کهن پایان می بخشد و طرح دیگری پی می ریزد.

موعود گرایی موضوع آثار شاخص بسیای در حوزه ی اندیشه است؛ که رویکرد اجتماعی آن ها با چند مشخصه برجسته می شود:

#نخست آنکه اغلب این آثار، انتظاررا درمتن ادیان و مشخصا ادیان توحیدی، یهودیت، مسیحیت و اسلام مطالعه کرده اند و میان موعودگرایی و یهودیت، موعودگرایی و مسیحیت اولیه و موعودگرایی و اسلام نسبتی برقرار کرده اند.

#دراغلب این آثار، انتظار به چشم انداز اتوپیایی، با تعریفی که مانهایم از آن در ایدئولوژی و اتوپیا ارائه می دهد، پیوند خورده است. این کتاب از طرفی مبدع رویکردی جامعه شناختی به مفهوم اتویپاست و از طرف دیگر، با مطالعه ی هزاره گرایی، نمونه ای آرمانی از روحیه ی اتوپیک را به عنوان نوعی دین داری انفجاری بر می سازد.

این اثر را می توان در تداوم سنت مطالعات کلاسیک علوم اجتماعی قلمداد کرد؛ سنتی که دین و انتظار و انقلاب را در می آمیزد. نویسنده در این کتاب کوشیده تا انتظار را در متن سنت اسلامی مطالعه کند و نظریه ی انتظار مذهب اعتراض و قرابت انتظار و استیصال را در یک پژوهش تجربی به آزمون بگذارد. او رساله ی خود را با یکسری از پرسش ها آغاز می کند و پژوهشش را در میان فقیرترین فقرا، در حاشیه ی شهر تهران شروع می کند. اثر این نویسنده را می توان ذیل جامعه شناسی انتظار قلمداد کرد؛ اما رویکرد نظری او و پیوندی که میان انتظار و اعتراض برقرار می کند، این پژوهش را در زمره ی جامعه شناختی اعتراض و اشکال کنش جمعی نیز قرار می دهد. یافته های این تحقیق نشان می دهد که برخلاف تصور رایج، فقر سیاه بستر مناسبی برای رشد اعتراض ها نیست. فقری که همچون «میراث» پذیرفته شده و به عنوان قسمت بدان تن داده وراضی شده اند، عامل اعتراض نیست. نفس نارضایتی از وضع موجود به اعتراض نمی انجامد. اعتراض نیازمند شرایط امکانی است که فقرا  اغلب از آن بی بهره اند. خدای فقرا، خدای تقدیر و حفظ وضع موجود است؛ نه خدای امید و تغییر وضع موجود. خدایی که وجودش و خواندنش برای این است که وضع زندگی افراد از آنچه هست بدتر نشود؛ نه خدایی که برای تغییر وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب به کمکش امیدوار باشند.  

زمان اعتراض، آینده است و زمان فقر، امروز، اکنون و اینجاست. در فقر نمی توان هیچ چشم انداز و آینده ای را متصور شد. از این روست که به گفته ی نویسنده ،محتوای اصلی دعای فقرا، حاجت ها و خواسته های عمدتا مادی و روزمره یا به عبارتی خواسته‌های اینجا واکنون است. فقرا برای زنده ماندن و زندگی کردن می جنگند و ناچارند درامروز زندگی کنند. حاجت و خواسته ی اصلی آن ها نه تغییر و بهبود وضع موجود که بدتر نشدن وضع موجود است. تحقیق نویسنده نشان می دهد که مهدی موعود برای فقرا صرفا جلوه‌ای از امید ذهنی است. اتوپیای آنان، اتوپیایی انتزاعی، واجد ضعیف ترین شکل کارکرد اتوپیا و در ارتباط مستقیمی با تقدیر گرایی است. در نگاه این افراد، اتوپیای مهدوی، امری قطعی است و سرنوشت جهان به ظهوراو پیوند خورده است؛ اما نمی توانند حتی در اتوپیای مهدی، رؤیای تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی را در سر بپرورانند. تقدیرگرایی چنان بر زندگی و ذهن آنان سایه انداخته است که نمی‌توانند خود را در وضعیتی خارج از آنچه در آن قرار دارند، تصور کنند.  

از این رو، منجی برای حفظ وضع موجود طلب می‌شود و نه رشد و تغییر آن، تحقق عدالت و برابری، رؤیای دوری است که در زندگی فقرا جایی ندارد. منجی خواهد آمد در آمدنش شکی نیست؛ اما مهدی فقرا نیز مانند خدای فقرا، مهدی تقدیر و حفظ وضع موجود است و دروضعیتی که همه ی راه های دیگر به روی فرد بسته هستند، آخرین راه حل برای بقا و زنده ماندن. برهمین اساس، انتظار مهدی نیز نه از نوع انتظار برای ظهور و تغییر در زندگی فردی و اجتماعی که انتظار برای بدتر نشدن وضع موجود است. اما نویسنده نشان می دهد که در زندگی فقرا، ظهور این منجی برای تقسیم یک رؤیا و وعده ی تحقق اجتماعی برابر و عادلانه نیست. انتظار فقرا، انتظار یک اجتماع حقیقی نیست، بلکه امید به ظهور کسی است که در بهترین حالت، این واقعیت زندگی روزمره است که تقسیم می‌کند و البته سهم فقرا را هم می‌دهد.  

می توان نتیجه گرفت که دریک جامعه ی سرمایه داری، حتی انتظار نیز مستلزم داشتن حداقل از سرمایه هاست. و حتی اعتراض نیز سرمایه می خواهد و درفقدان همه نوع سرمایه ی اتقصادی و فرهنگی واجتماعی، اعتراض، امکان بیان خود را نمی یابد و انتظاردیگر، انتظار دیگری و تغییر نیست؛ بلکه انتظار حفظ خود و از دست ندادن داشتن هاست. به نظر می‌رسد درجهان سیاه فقر، انتظار مذهب نارضایتی و تسلیم است؛ اما نه مذهب اعتراض.<ref> [https://historylib.com/books/2609/%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C+%28%D8%B9%29+%D9%81%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%9B+%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%DB%8C+%D8%AF%D8%B1+%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87+%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C+%D9%81%D9%82%D8%B1+%D9%88+%D8%A7%D9%86%D ر.ک: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران] </ref>