۱۰۱٬۱۹۰
ویرایش
ابن ماجد، احمد بن ماجد: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۵: | خط ۴۵: | ||
}} | }} | ||
'''احمد بن ماجد'''، دریانورد، نقشه‌نگار مشهور عرب در سده 9ق/15م و نویسنده کتاب «[[نصوص عربیة فی الملاحة البحریة]]». | |||
''' احمد بن ماجد'''، | |||
==نام کامل== | ==نام کامل== | ||
نام کامل او شهاب الدنيا و الدين احمد بن ماجد بن محمد بن عمرو بن فضل بن دويک ابن يوسف بن حسن بن حسين بن ابى معلق السعدی بن ابى الرکائب النجدی است. | نام کامل او شهاب الدنيا و الدين احمد بن ماجد بن محمد بن عمرو بن فضل بن دويک ابن يوسف بن حسن بن حسين بن ابى معلق السعدی بن ابى الرکائب النجدی است. | ||
در نوشته‌ها او را شهاب‌الدين احمد بن ماجد السعدی النجدی، شيخ ماجد و ابن ابى الرکائب نيز ناميده‌اند. | در نوشته‌ها او را شهاب‌الدين احمد بن ماجد السعدی النجدی، شيخ ماجد و ابن ابى الرکائب نيز ناميده‌اند. | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۶: | ||
در مآخذ پرتغالى او را «موری از گجرات» نوشته‌اند. «مور» اصطلاحى بود که اروپاييان در روزگار باستان و سده‌های ميانه اهالى غير مصری شمال افريقا و اعراب ساکن اين نواحى و نيز مردم بعضى جزاير طوفانى جنوب اقيانوس هند را بدان مى‌ناميدند. چه بسا اين عنوان با سفرهای دريايى او به هند و آگاهي‌های وی از اين ديار مرتبط بوده است. | در مآخذ پرتغالى او را «موری از گجرات» نوشته‌اند. «مور» اصطلاحى بود که اروپاييان در روزگار باستان و سده‌های ميانه اهالى غير مصری شمال افريقا و اعراب ساکن اين نواحى و نيز مردم بعضى جزاير طوفانى جنوب اقيانوس هند را بدان مى‌ناميدند. چه بسا اين عنوان با سفرهای دريايى او به هند و آگاهي‌های وی از اين ديار مرتبط بوده است. | ||
==ولادت، زندگى و سرگذشت== | ==ولادت، زندگى و سرگذشت== | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۲: | ||
قطب‌الدين مکى نهروالى (917-990ق/1511-1582م) در کتاب البرق اليمانى فى الفتح العثمانى که در 981ق/1573م نگارش آن را به پايان رسانيد, مطالبى درباره ظهور پرتغاليان در اقيانوس هند و درآمدن آنان به جزيره هرمز، آورده که با دريانوردی ابن ماجد مرتبط است. وی اشاره کرده است که پرتغاليان از تنگه سبته (جبل‌الطارق) به دريا نشستند و از منطقه‌ای که پشت سرشان سرچشمه رود نيل بود، گذشتند و در شرق به تنگه‌ای پر موج رسيدند که يک سوی آن کوه و سوی ديگر ظلمات بود و کشتيهايشان بر اثر موج شکسته مى‌شد و غرق شدگان نجات نمى‌يافتند و کسى از آنان به دريای هند راه نداشت تا اينکه يک «غراب» (کشتى کوچک) از آن‌ها به دريای هند رسيد. | قطب‌الدين مکى نهروالى (917-990ق/1511-1582م) در کتاب البرق اليمانى فى الفتح العثمانى که در 981ق/1573م نگارش آن را به پايان رسانيد, مطالبى درباره ظهور پرتغاليان در اقيانوس هند و درآمدن آنان به جزيره هرمز، آورده که با دريانوردی ابن ماجد مرتبط است. وی اشاره کرده است که پرتغاليان از تنگه سبته (جبل‌الطارق) به دريا نشستند و از منطقه‌ای که پشت سرشان سرچشمه رود نيل بود، گذشتند و در شرق به تنگه‌ای پر موج رسيدند که يک سوی آن کوه و سوی ديگر ظلمات بود و کشتيهايشان بر اثر موج شکسته مى‌شد و غرق شدگان نجات نمى‌يافتند و کسى از آنان به دريای هند راه نداشت تا اينکه يک «غراب» (کشتى کوچک) از آن‌ها به دريای هند رسيد. | ||
شوموفسکى نوشته قطب‌الدين مکى نهروالى را که همراه با ابراز نفرت فراوان نسبت به ورود پرتغاليان و اقدام ابن ماجد بوده، چنين ذکر کرده است: «از حوادث مصيبت بار اوايل سده 10ق ورود شياطين پرتغالى، يکى از قبايل فرنگيان ملعون به نواحى هندوستان بود. واحدهای آنان با کشتى از تنگه سئوتا يا سبته (جبل الطارق) به دريای ظلمات (اقيانوس اطلس) روان شدند و از کنار کوه‌های القُمْر (ماداگاسکار) گذشتند و به جايى رسيدند که سرچشمه رود نيل است. آن‌ها که راه شرق را گم کرده بودند، خود را به تنگه‌ای نزديک ساحلى يافتند که يک سوی آن کوه و سوی ديگر آن دريای ظلمت بود. در اين ناحيه آب‌ها سخت متلاطم بود. کشتي‌های آنان چون قدرت شکافتن امواج را نداشت، در هم مى‌شکست و کسى از آنان زنده نمى‌ماند، ولى آنان با سماجت همواره اين راه را طى مى‌کردند و غرق مى‌شدند و کسى نمى‌توانست به اقيانوس هند راه يابد، تا اينکه يک غراب توانست از آنجا بگذرد... آن‌ها با جديت به کسب آگاهى از اين دريا پرداختند و سرانجام ملاح با تجربه‌ای به نام ابن ماجد راه به آنان نمود. رئيس فرنگان الاميلاندی با او از در دوستى درآمد و به باده‌گساری پرداختند و ملاح در حال مستى به آنان راه نمود. | [[شوموفسکى]] نوشته قطب‌الدين مکى نهروالى را که همراه با ابراز نفرت فراوان نسبت به ورود پرتغاليان و اقدام ابن ماجد بوده، چنين ذکر کرده است: «از حوادث مصيبت بار اوايل سده 10ق ورود شياطين پرتغالى، يکى از قبايل فرنگيان ملعون به نواحى هندوستان بود. واحدهای آنان با کشتى از تنگه سئوتا يا سبته (جبل الطارق) به دريای ظلمات (اقيانوس اطلس) روان شدند و از کنار کوه‌های القُمْر (ماداگاسکار) گذشتند و به جايى رسيدند که سرچشمه رود نيل است. آن‌ها که راه شرق را گم کرده بودند، خود را به تنگه‌ای نزديک ساحلى يافتند که يک سوی آن کوه و سوی ديگر آن دريای ظلمت بود. در اين ناحيه آب‌ها سخت متلاطم بود. کشتي‌های آنان چون قدرت شکافتن امواج را نداشت، در هم مى‌شکست و کسى از آنان زنده نمى‌ماند، ولى آنان با سماجت همواره اين راه را طى مى‌کردند و غرق مى‌شدند و کسى نمى‌توانست به اقيانوس هند راه يابد، تا اينکه يک غراب توانست از آنجا بگذرد... آن‌ها با جديت به کسب آگاهى از اين دريا پرداختند و سرانجام ملاح با تجربه‌ای به نام ابن ماجد راه به آنان نمود. رئيس فرنگان الاميلاندی با او از در دوستى درآمد و به باده‌گساری پرداختند و ملاح در حال مستى به آنان راه نمود. | ||
در نوشته‌ها عنوان الاميلاندی به صورت المندی نيز آمده است. گابريل فران آن را تلفظ عربى واژه پرتغالى «الميرانت» (= آدميرال) مى‌داند که عنوان فرمانده ناوگان است. آدميرال مذکور واسکودگامای مشهور بود. | در نوشته‌ها عنوان الاميلاندی به صورت المندی نيز آمده است. گابريل فران آن را تلفظ عربى واژه پرتغالى «الميرانت» (= آدميرال) مى‌داند که عنوان فرمانده ناوگان است. آدميرال مذکور واسکودگامای مشهور بود. | ||
| خط ۲۰۵: | خط ۲۰۲: | ||
عمده‌ترين آثار ابن ماجد را به ترتيب زير مى‌تواند برشمرد: | عمده‌ترين آثار ابن ماجد را به ترتيب زير مى‌تواند برشمرد: | ||
1. [[الفوائد في أصول علم البحر و القواعد|الفوائد فى اصول علم البحر و القواعد]]، اين کتاب به نثر است و در ميان آثار وی در درجه نخست اهميت قرار دارد. | 1.[[الفوائد في أصول علم البحر و القواعد|الفوائد فى اصول علم البحر و القواعد]]، اين کتاب به نثر است و در ميان آثار وی در درجه نخست اهميت قرار دارد. | ||
2. حاويه الاختصار فى اصول علم البحار، اين کتاب در ميان آثار ابن ماجد در درجه دوم اهميت قرار دارد و از آثار متقدم او و مربوط به 866ق/1462م است. | 2.حاويه الاختصار فى اصول علم البحار، اين کتاب در ميان آثار ابن ماجد در درجه دوم اهميت قرار دارد و از آثار متقدم او و مربوط به 866ق/1462م است. | ||
اين اثر که منظوم و به صورت ارجوزه است، حاوی مطالب فشرده‌ای درباره اصول دريانوردی است. کراچکوفسکى تاريخ نگارش آن را پيش از کتاب الفوائد فى اصول علم البحر و القواعد مى‌داند و معتقد است که وی در زادگاه خود جلفار از نگارش آن فراغت يافت. | اين اثر که منظوم و به صورت ارجوزه است، حاوی مطالب فشرده‌ای درباره اصول دريانوردی است. کراچکوفسکى تاريخ نگارش آن را پيش از کتاب الفوائد فى اصول علم البحر و القواعد مى‌داند و معتقد است که وی در زادگاه خود جلفار از نگارش آن فراغت يافت. | ||
| خط ۲۱۴: | خط ۲۱۱: | ||
فصل سوم کتاب شامل مسائل وقت‌شناسى است. فصل چهارم و به ديگر سخن ارجوزه شماره 4 اين اثر عنوان «تحفه القضاه» دارد که در آن ابن ماجد قبله را از طريق نصف‌النهار و مدار مکه معظمه و مسجدالحرام ضمن استفاده از قطب‌نما معلوم و مشخص کرده است. فصل‌های پنجم تا هشتم شامل گزارش درباره راههای مختلف کشتيرانى در اقيانوس هند، درياها و خليج‌های آن است. فصل نهم در رصديابى و مطالعه ستارگان است. فصل دهم و يازدهم مسائل مختلف دريانوردی از جمله توضيح واژه «زام» (جمع آن: زوام) است که آن را وسيله تعيين کننده مسافات دانسته است. در کتاب عجائب الهند نيز اين واژه آمده است. کراچکوفسکى مى‌نويسد: «چنانکه اکنون معلوم شده زام يک هشتم راه دريايى در يک شبانه روز و در واقع حدود 3 ساعت راه است». | فصل سوم کتاب شامل مسائل وقت‌شناسى است. فصل چهارم و به ديگر سخن ارجوزه شماره 4 اين اثر عنوان «تحفه القضاه» دارد که در آن ابن ماجد قبله را از طريق نصف‌النهار و مدار مکه معظمه و مسجدالحرام ضمن استفاده از قطب‌نما معلوم و مشخص کرده است. فصل‌های پنجم تا هشتم شامل گزارش درباره راههای مختلف کشتيرانى در اقيانوس هند، درياها و خليج‌های آن است. فصل نهم در رصديابى و مطالعه ستارگان است. فصل دهم و يازدهم مسائل مختلف دريانوردی از جمله توضيح واژه «زام» (جمع آن: زوام) است که آن را وسيله تعيين کننده مسافات دانسته است. در کتاب عجائب الهند نيز اين واژه آمده است. کراچکوفسکى مى‌نويسد: «چنانکه اکنون معلوم شده زام يک هشتم راه دريايى در يک شبانه روز و در واقع حدود 3 ساعت راه است». | ||
3. ارجوزه معروف به المعربه، که از دريانوردی در خليج عدن، بحث مى‌کند و تاريخ نگارش آن 890ق/1485م است. | 3.ارجوزه معروف به المعربه، که از دريانوردی در خليج عدن، بحث مى‌کند و تاريخ نگارش آن 890ق/1485م است. | ||
4. قبله الاسلام فى جمعى الدنيا، يا تحفه القضاه، اين اثر شامل مطالبى است درباره تعيين قبله هر محل. تاريخ نگارش آن 893ق/ 1488م است. | 4.قبله الاسلام فى جمعى الدنيا، يا تحفه القضاه، اين اثر شامل مطالبى است درباره تعيين قبله هر محل. تاريخ نگارش آن 893ق/ 1488م است. | ||
5. ارجوزه برّالعرب فى خليج فارس، که در آن از کشتيرانى در طول سواحل عربستان تا خليج فارس بحث شده است. | 5.ارجوزه برّالعرب فى خليج فارس، که در آن از کشتيرانى در طول سواحل عربستان تا خليج فارس بحث شده است. | ||
6. ارجوزه فى قسمه الجمّه على بنات نعش، که از صورت فلکى دب اکبر بحث مى‌کند و تاريخ آن 900ق/1494م است. شوموفسکى بر آن است که تصنيف اين ارجوزه حدود 24 سال پس از نگارش حاويه الاختصار، يعنى حدود 900ق/1495م صورت پذيرفته است. | 6.ارجوزه فى قسمه الجمّه على بنات نعش، که از صورت فلکى دب اکبر بحث مى‌کند و تاريخ آن 900ق/1494م است. شوموفسکى بر آن است که تصنيف اين ارجوزه حدود 24 سال پس از نگارش حاويه الاختصار، يعنى حدود 900ق/1495م صورت پذيرفته است. | ||
7. ارجوزه مشهور به کنز المعالمه و ذخيرتهم فى علم المجهولات فى البحر و النجوم و البروج، که فاقد تاريخ است، ولى فران زمان نگارش آن را حدود 894ق/1489م نوشته است. در اين ارجوزه از کرات فلکى و صور منطقه البروج، کواکب و غيره بحث شده است. | 7.ارجوزه مشهور به کنز المعالمه و ذخيرتهم فى علم المجهولات فى البحر و النجوم و البروج، که فاقد تاريخ است، ولى فران زمان نگارش آن را حدود 894ق/1489م نوشته است. در اين ارجوزه از کرات فلکى و صور منطقه البروج، کواکب و غيره بحث شده است. | ||
8. ارجوزه فى النتخاب لبّر الهند و برّالعرب، که در آن از پهلو گرفتن در کرانه‌های غربى هندوستان و سواحل عربستان به تقريب از 25 تا 6 عرض شمالى بحث مى‌شود (در دانشنامه اشتباهاً 60 درجه آمده است). اين ارجوزه فاقد تاريخ است. | 8.ارجوزه فى النتخاب لبّر الهند و برّالعرب، که در آن از پهلو گرفتن در کرانه‌های غربى هندوستان و سواحل عربستان به تقريب از 25 تا 6 عرض شمالى بحث مى‌شود (در دانشنامه اشتباهاً 60 درجه آمده است). اين ارجوزه فاقد تاريخ است. | ||
9. ارجوزه ميميات الابدال، مربوط به بعضى ستارگان به منظور ناوبری و راهنمايى دريايى است. | 9. ارجوزه ميميات الابدال، مربوط به بعضى ستارگان به منظور ناوبری و راهنمايى دريايى است. | ||
10. ارجوزه مخمسه، که از بعضى ستارگان شمالى بحث کرده است. | 10.ارجوزه مخمسه، که از بعضى ستارگان شمالى بحث کرده است. | ||
11. ارجوزه‌ای درباره ماههای بيزانسى (روم شرقى)، که فران زمان نگارش آن را پيش از 894ق/1489م نوشته است. | 11.ارجوزه‌ای درباره ماههای بيزانسى (روم شرقى)، که فران زمان نگارش آن را پيش از 894ق/1489م نوشته است. | ||
12. ارجوزه ضربيهالضرائب (بى‌تاريخ)، که در آن درباره بهره گيری از ستارگان در کار دريانوردی بحث شده و حاوی آموزش‌های کلى برای دريانوردان است. | 12.ارجوزه ضربيهالضرائب (بى‌تاريخ)، که در آن درباره بهره گيری از ستارگان در کار دريانوردی بحث شده و حاوی آموزش‌های کلى برای دريانوردان است. | ||
13. منظومه‌ای است نجومى و فاقد عنوان در بحر رجز، که به على‌بن ابى طالب(ع) تقديم شده و شامل مطالبى پيرامون منازل قمر و محل صحيح آن‌ها در آسمان است. اين منظومه نيز پيش از 894ق/1489م نوشته شده است. | 13.منظومه‌ای است نجومى و فاقد عنوان در بحر رجز، که به على‌بن ابى طالب(ع) تقديم شده و شامل مطالبى پيرامون منازل قمر و محل صحيح آن‌ها در آسمان است. اين منظومه نيز پيش از 894ق/1489م نوشته شده است. | ||
14. منظومه مشهور به القصيده المکيه، که در باره راههای دريايى از مکه به جده، دماغه فَرتَک، کاليکوت، دابول، کنکان، گجرات، اطواح، هرمز (هراميزدرمنظومه) است. اين‌منظومه نيز فاقد تاريخ است. | 14.منظومه مشهور به القصيده المکيه، که در باره راههای دريايى از مکه به جده، دماغه فَرتَک، کاليکوت، دابول، کنکان، گجرات، اطواح، هرمز (هراميزدرمنظومه) است. اين‌منظومه نيز فاقد تاريخ است. | ||
15. ارجوزه نادره الابدال، که فران تاريخ تصنيف آن را پيش از 894ق/1489م دانسته است. اين ارجوزه مربوط به بعضى ستارگان است. | 15.ارجوزه نادره الابدال، که فران تاريخ تصنيف آن را پيش از 894ق/1489م دانسته است. اين ارجوزه مربوط به بعضى ستارگان است. | ||
16. قصيده معروف به الذهبيه، که در آن از اظهار نظر پيرامون صخره‌ها، کوه‌های ساحلى، مناطق دارای عمق زياد و نشانه‌های نزديک شدن خشکى از قبيل پرندگان و بادها و نيز از پهلو گرفتن بر دماغه‌ها در زمان وزش بادهای موسمى و مطالبى از اين قبيل بحث شده است. تاريخ تصنيف اين قصيده را 16 ذيحجه 882ق/21 مارس 1478م نوشته‌اند که منطبق با اول فروردين ماه است. | 16.قصيده معروف به الذهبيه، که در آن از اظهار نظر پيرامون صخره‌ها، کوه‌های ساحلى، مناطق دارای عمق زياد و نشانه‌های نزديک شدن خشکى از قبيل پرندگان و بادها و نيز از پهلو گرفتن بر دماغه‌ها در زمان وزش بادهای موسمى و مطالبى از اين قبيل بحث شده است. تاريخ تصنيف اين قصيده را 16 ذيحجه 882ق/21 مارس 1478م نوشته‌اند که منطبق با اول فروردين ماه است. | ||
17. ارجوزه الفائقه، که درباره رصد و ارتفاع ستارگان از جمله برج الضفدع است. تاريخ اين ارجوزه مشخص نيست. فران (همان، زمان تصنيف آن را پيش از 894ق/1489م دانسته و دانشنامه پيش از 880ق نوشته است. | 17.ارجوزه الفائقه، که درباره رصد و ارتفاع ستارگان از جمله برج الضفدع است. تاريخ اين ارجوزه مشخص نيست. فران (همان، زمان تصنيف آن را پيش از 894ق/1489م دانسته و دانشنامه پيش از 880ق نوشته است. | ||
18. ارجوزه البليغه، که درباره رصد دو ستاره سهيل و سماک رامح است. اين ارجوزه فاقد تاريخ است. | 18. ارجوزه البليغه، که درباره رصد دو ستاره سهيل و سماک رامح است. اين ارجوزه فاقد تاريخ است. | ||
19. 9 فصل کوتاه، که به نثر نوشته شده و مربوط به تحقيق درباره اقيانوس هند و سواحل آن، عرض جغرافيايى بعضى بنادر، صورت سواحل و شيوه پهلو گرفتن در کرانه‌های غربى هندوستان است. ابن ماجد در اين نوشته از 10 جزيره بزرگ اقيانوس هند، نواحى ساحلى آسيا و افريقا، بادهای موسمى موافق، دريای سرخ و جزييات مربوط به آن، صخره‌ها و اعماق اين دريا بحث کرده است. | 19.9 فصل کوتاه، که به نثر نوشته شده و مربوط به تحقيق درباره اقيانوس هند و سواحل آن، عرض جغرافيايى بعضى بنادر، صورت سواحل و شيوه پهلو گرفتن در کرانه‌های غربى هندوستان است. ابن ماجد در اين نوشته از 10 جزيره بزرگ اقيانوس هند، نواحى ساحلى آسيا و افريقا، بادهای موسمى موافق، دريای سرخ و جزييات مربوط به آن، صخره‌ها و اعماق اين دريا بحث کرده است. | ||
20. ارجوزه السبعيه، که در 7 بخش نوشته شده است و از 7 دانش دريانوردی بحث مى‌کند. تاريخ نگارش اين ارجوزه 888ق/ 1483م است. | 20.ارجوزه السبعيه، که در 7 بخش نوشته شده است و از 7 دانش دريانوردی بحث مى‌کند. تاريخ نگارش اين ارجوزه 888ق/ 1483م است. | ||
21. قصيده‌ای درباره ستاره‌شناسى، که زمان نگارش آن پيش از 894ق/1489م است. | 21.قصيده‌ای درباره ستاره‌شناسى، که زمان نگارش آن پيش از 894ق/1489م است. | ||
22. قصيده‌ای فاقد عنوان، که حاوی مطالعه درباره ستارگانى است که برای پهلو گرفتن کشتى مفيد به نظر مى‌رسند. در اين قصيده از کرانه‌های ديو تا دابول بحث شده است. اين قصيده فاقد عنوان و زمان نگارش آن پيش از 894ق/1489م است، ولى در بعضى نوشته‌ها نام اين قصيده الهاديه آمده است. | 22.قصيده‌ای فاقد عنوان، که حاوی مطالعه درباره ستارگانى است که برای پهلو گرفتن کشتى مفيد به نظر مى‌رسند. در اين قصيده از کرانه‌های ديو تا دابول بحث شده است. اين قصيده فاقد عنوان و زمان نگارش آن پيش از 894ق/1489م است، ولى در بعضى نوشته‌ها نام اين قصيده الهاديه آمده است. | ||
از ديگر آثار ابن ماجد: | از ديگر آثار ابن ماجد: | ||