الفکر التربوی عند الشیعة الإمامیة: تفاوت میان نسخه‌ها

بحث فلسفۀ تربیت از منظر شیعه پرورده و جامع و مانع نیفتاده است و مثلا معلوم نیست براساس کدام مرجح، نگارنده از تربیت اخلاقی و شغلی گفته؛ اما، تربیت عقلانی و اعتقادی و جسمی و عاطفی و جنسی و هنری را واگذاشته است، بگذریم از این‌که اصولا بحث از حوزه‌‌های تربیت خارج از حیطۀ فلسفۀ تربیت است. همچنین نگارنده از نگرش‌های هستی‌شناختی، خداشناختی، جهان‌شناختی و انسان‌شناختی شیعه در اصول فلسفی آرای تربیتی شیعه یاد نکرده و تنها در فصل دوم و سوم اشارتی کوتاه و گزینشی به خداوند و انسان کرده است که کافی نیست. در فصل چهارم، دعا را از روش‌های آموزشی دانسته است که پذیرش آن دشوار است، درست‌تر آن است که دعا از روش‌های تربیتی بدانیم نه از روش‌های آموزشی. نگارنده در صفحۀ 337 از قول عبد اللّه فیاض می‌گوید: امام باقر علیه السّلام در شهر مدینه در مکتب‌خانه آموزش می‌داده است! که جای بررسی دارد.  

نکته دیگر در این فصل، روش‌های آموزشی است که عبارتند از: مناظرۀ علمی، روش دعا و عنایت ویژۀ امامان شیعه بالاخص حضرت سجاد علیه السّلام به آن برای آموزش، روش املا، روش موعظه، روش مراسله و آموزش از راه مکاتبه، آموزش از راه کتاب، روش پرسش و گفتگو. نگارنده هریک از روش‌های یاد شده را بشرح می‌آورد؛ سپس، به علم و متعلم در نگاه شیعه می‌پردازد، از آداب معلم نسبت به خود، آداب آموزگار نسبت به شاگردان، و نیز آداب شاگرد نسبت به معلم یاد می‌کند، به وضع اجتماعی معلم می‌رسد و از اوضاع مالی و محل تأمین هزینه مدرس، مدرسه و زندگی طلاب می‌گوید و به لباس معلمان اشاره می‌کند.  

1) مدینۀ منوره: این شهر تربیتگاه امام علی علیه السّلام و حضرت فاطمه(س) و فرزندان آن بزرگان است و فقیهان بزرگی از صحابه در آن پرورش یافتند که همه از شیعیان علی علیه السّلام بودند که سنت نبوی را پاس داشتند و به نسل‌های دیگر منتقل کردند. حضرت علی علیه السّلام پس از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله، بزرگترین عالم در علوم اسلامی است؛ چه، رسول اللّه شهر علم و علی دروازۀ آن است. حضرت امیر علیه السّلام در مدینه به مدت 24 سال به آموزش معارف اسلامی پرداخت و هستۀ حرکت علمی را بنا نهاد که پس از آن حضرت علیه السّلام در بغداد میوه داد.  

نگارنده در ادامه به اقدام علی علیه السّلام برای جمع‌آوری قرآن می‌پردازد، از حرکت علمی شیعه در مدینه پس از حضرت علی اشاره می‌کند، از آموزش حضرت سجاد در آن شهر می‌گوید، به تأسیس مکتب اهل بیت در مدینه به زعامت و بنیانگذاری علمی و سیاسی حضرت باقر علیه السّلام و حضرت صادق علیه السّلام می‌پردازد و برخی از تربیت‌یافتگان این مکتب را نام می‌برد و از محتوای فکری مدرسه و مکتب اهل بیت علیهم السّلام یاد می‌کند.  

2) عراق: نگارنده در اینجا ابتدا به شرح فعالیت‌های علمی و آموزشی شیعه در کوفه می‌پردازد. وی در شرح این موضوع از هجرت علی علیه السّلام از مدینه به عراق و ایجاد شهر کوفه به دستور آن حضرت می‌گوید و اشاره می‌کند که امام در کوفه به آموزش شاخه‌‌های گوناگون معرفت به فراخور زمان می‌پرداخته است. کوفه پیش از حضرت صادق علیه السّلام مرکز حرکت‌های فکری در عصر دوم فقه شیعه بوده و از اهم مراکز فقه شیعه به شمار می‌رفته است. چون امام صادق علیه السّلام از مدینه منوره به کوفه منتقل شد باب تاز‌های از آموزش در شیعه گشوده شد که نمونۀ اعلای آن تربیت متکلمان زبردستی مانند هشام بن حکم در مکتب امام صادق علیه السّلام است.  

پس از تأسیس شهر بغداد، حرکت علمی در عراق از کوفه به بغداد منتقل شد و دیری نگذشت که بغداد مدینة العلم شد و بسیاری از دانشمندان مسلمان از سراسر جهان اسلام بدانجا روی آوردند. امام موسی بن جعفر علیه السّلام و نیز امام رضا علیه السّلام هم به این شهر آمدند.  

از دیگر مکان‌های آموزشی شیعه می‌توان به منازل امامان علیهم السّلام و دانشمندان و امیران اشاره کرد. مثلا منزل امام زین العابدین علیه السّلام محل رفت و آمد طلاب علوم دینی بوده است؛ چنانکه، این امر در منازل مبارک امام پنجم، ششم و هشتم علیهم السّلام هم رخ می‌داده است. منازل علمای شیعه هم محل تحصیل و تدریس بوده که نگارنده برای نمونه به خانۀ عیاشی و سید مرتضی اشاره می‌کند و به منازل امیران مثل سیف الدولۀ حمدانی و وجود فعالیت‌های آموزشی در آن می‌پردازد.  

نگارنده پس از این به مجالس علم و نقش آموزشی آنها می‌رسد و از مجلس درس حضرت صادق علیه السّلام می‌گوید و با یاد مجالس درس پار‌های از مشایخ بزرگ شیعه چون: