۱۵٬۴۵۴
ویرایش
بصری، حسن: تفاوت میان نسخه‌ها
←آثار
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ابن‌س' به 'ابن س') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
(←آثار) |
||
| خط ۱۰۸: | خط ۱۰۸: | ||
==وفات== | ==وفات== | ||
وی در ۱۱۰ در بصره درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. آرامگاه او از دیرباز شناخته شده بوده و مقدسی از آن یاد کرده و امروزه نیز پابرجاست.<ref>ر.ک: همان، ص286</ref>. | وی در ۱۱۰ در بصره درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. آرامگاه او از دیرباز شناخته شده بوده و مقدسی از آن یاد کرده و امروزه نیز پابرجاست.<ref>ر.ک: همان، ص286</ref>. | ||
==حسن در کلام بزرگان== | |||
به تعبیر ابن سعد و دیگران دانشمندى جامع و فقیهى امین و عابدى ناسک بود. | |||
بیشتر سخنان او از امیرمؤمنان علیه¬السّلام بوده است بدون اینکه به نام شریف حضرت- به جهت تقیه- تصریح کند و گاهى نیز از حضرت با کنیه ابوزینب یاد کرده است. | |||
==وثاقت او== | |||
پیشوایان حدیث به روایات مرسل او اعتماد کرده‌اند، زیرا او جز از ثقات نقل نمى‌کرد. على بن مدینى مى‌گوید: «مرسلات حسن، به شرط اینکه افراد ثقه از او روایت کنند از احادیث صحیح به شمار مى‌آید». ابوزرعه مى‌گوید: «من براى هر حدیثى که حسن گفته است: قال رسول اللّه، اصلى صحیح یافته‌ام». یونس بن عبید مى‌گوید: «از حسن سؤال کردم که: اى اباسعید! تو موقعى که نقل حدیث مى‌کنى مى‌گویى: پیامبر فرمود ...، در حالى که پیامبر را درک نکرده‌اى؟ پاسخ داد: اى برادرزاده! چیزى از من پرسیدى که کسى پیش از تو نپرسیده است؛ اگر منزلت مخصوص تو در نزد من نبود پاسخ تو را نمى‌دادم. من در زمانى قرار گرفته‌ام که تو خود مى‌دانى!- زمان فرمانروایى حجاج بر بصره- آنچه از من شنیدى که در نقل آنها گفتم: قال رسول اللّه همه از بیانات على بن ابى¬طالب دریافت شده است، ولى در زمانى به سر مى‌برم که نمى‌توانم نام على را ببرم». | |||
سید مرتضى مى‌گوید: «حسن در فصاحت سرآمد بود، و در پند و اندرز دادن، نشان بلاغت داشت و از موعظه‌هایى رسا و مؤثر و از دانشى فراوان برخوردار بود. سخنان او یا بیشتر آنچه در پند و اندرز و نکوهش دنیاست- عینا یا از لحاظ محتوا- از سخنان امیرمؤمنان على بن ابى¬طالب علیه¬السّلام برگرفته شده است؛ چه اینکه آن حضرت الگویى فرزانه است»؛ لذا از وى حکمت‌ها و پندهایى ارزشمند نقل کرده است. سید مرتضى ادامه مى‌دهد: «هر گاه حسن- در زمان بنى‌امیه- مى‌خواست از امیرمؤمنان چیزى نقل کند مى‌گفت: ابوزینب فرموده است ...». | |||
شیخ فریدالدین عطار نیشابورى مى‌گوید: «و ارادت او به على بوده است و در علوم رجوع باز به او کرده است و طریقت از او گرفت». | |||
ابان بن ابى¬عیاش درباره حسن گفتارى دارد که بر اعتلاى او در ولایت امیرمؤمنان علیه¬السّلام دلالت دارد. مى‌گوید: «وقتى سلیم بن قیس هلالى کتاب خود را به او سپرد و به او توصیه کرد که جز به خواص شیعیان نشان ندهد، با نخستین کسى که پس از ورود به بصره برخورد کردم حسن بن ابى-الحسن بصرى بود و او آن زمان از دست حجاج متوارى بود و حسن بصرى در آن روزگار از شیعیان على بن ابى¬طالب علیه¬السّلام به شمار مى‌رفت و بلکه در تشیع از پیشگامان بود و افسوس مى‌خورد که توفیق یارى آن حضرت را نیافته است؛ در ضلع شرقى خانه ابوخلیفه حجاج بن ابى¬عتاب دیلمى با او خلوت کردم و کتاب را بر او عرضه داشتم؛ او گریست و سپس گفت: در احادیث او چیزى جز حق وجود ندارد و من تمام آنها را از پیروان موثق على و دیگران شنیده‌ام». | |||
شایان ذکر است که او احادیث امیرمؤمنان علیه¬السّلام را از طریق اصحاب ثقه آن حضرت دریافت کرده بود؛ نه به صورت مستقیم و بى‌واسطه؛ زیرا او زمانى در مدینه حضرت را درک کرده بود که از لحاظ سن در شرایطى نبوده که بتواند از حضرت اخذ حدیث کند چه اینکه در آن زمان کودکى نابالغ بود و پس از آن هم که امام از مدینه به عراق هجرت فرمود او دیگر حضرت را ملاقات نکرد (این امر در آینده روشن خواهد شد). | |||
==اتهامات حسن== | |||
درباره سه امر بر حسن بصرى خرده گرفته‌اند: | |||
1. تدلیس در نقل حدیث؛ که احیانا در سند یا متن تغییر مى‌داد؛ 2. انحراف او از امیرمؤمنان؛ که بعدا پشیمان شد؛ 3. قدرى بودن، چون گفته است: هر که عقیده به «قدر» را انکار کند، کافر است. | |||
اکنون به بررسى این اتهامات و ارزیابى هر یک از آنها مى‌پردازیم: | |||
==تدلیس== | |||
ابن حجر مى‌گوید: «در بسیارى از موارد، احادیث را مرسل نقل مى‌کرد و دست به تدلیس مى‌زد. بزّاز مى‌گوید: از گروهى حدیث نقل مى‌کرد که از آنان حدیث نشنیده بود؛ مجاز گویى مى‌کرد و مى‌گفت: «حدّثنا و خطبنا» یعنى مطلب را به خودش نسبت مى‌داد در حالى که مقصودش گروهى از پیروانش بودند که در بصره حدیث را شنیده یا در جلسه خطبه حضور داشتند». | |||
از ابوزرعه پرسیدند: آیا حسن از بدریون (صحابه‌اى که در جنگ بدر شرکت داشتند) حدیث شنیده است؟ گفت: «آنان را دیده است؛ عثمان و على را درک کرده است». سؤال شد: آیا از آن دو، حدیثى هم شنیده است؟ گفت: «نه، على را در مدینه دیده است و پس از آنکه على به کوفه و بصره هجرت کرد دیگر حسن با او ملاقات نکرد». | |||
على بن مدینى مى‌گوید: «او على را ندید مگر زمانى که حضرت در مدینه حضور داشت؛ و حسن [در آن زمان] پسرى خردسال بود. او نه از جابر بن عبداللّه و نه از ابوسعید خدرى و نه از ابن عباس، [از هیچ کدام] حدیثى نشنیده است حتى ابن عباس را هرگز ندیده است؛ زیرا هنگامى که ابن عباس در بصره اقامت داشت، حسن در مدینه بود. و اما اینکه مى‌گوید: ابن عباس براى ما در بصره خطبه‌اى ایراد کرد، [مجازگویى است و] مقصودش این است که براى مردم بصره خطبه خواند؛ مانند گفتار کسى که مى‌گوید: فلانى بر ما وارد شد، ولى مقصودش این است که به شهر ما و بر خانواده ما وارد شد- ابن مدینى ادامه مى‌دهد:- از ابوموسى هم حدیثى نشنیده است و ابوحاتم و ابوزرعه گفته‌اند: ابوموسى را ندیده است». | |||
ابن مدینى مى‌گوید: «از حسن روایت شده که سراقه براى آنان حدیث گفته است.- اضافه مى‌کند:- طبع انسان از پذیرش این اسناد إبا دارد که حسن از سراقه حدیث شنیده باشد مگر اینکه معناى آن این باشد که مردم برایش نقل کرده‌اند- که همین توجیه پذیرفته‌تر است- نیز ترمذى مى‌گوید: حدیث شنیدن حسن از على به اثبات نرسیده است». | |||
این است مجموعه تهمت اول که پاسخ آن قبلا روشن شد و گفتیم که او جز از ثقه- به صورت مرسل- روایت نمى‌کرد و به همین جهت است که ابن مدینى و ابوزرعه و دیگران گفته‌اند: «مرسلات حسن همه‌اش صحیح و داراى پایه و اساسى ثابت است که بزرگان آن را به درستى یافته‌اند». | |||
او در نام بردن رجال سند محذور داشت به ویژه اگر حدیث از امیرمؤمنان على علیه¬السّلام یا یکى از اصحاب معروف آن حضرت بود. | |||
طبرى مى‌گوید: «حسن، فقیهى فاضل است که در صحت احادیثى که نقل کرده است هیچ شبهه‌اى نیست؛ او مراسیل زیادى دارد و روایات فراوانى را از افرادى ناشناخته و از نوشته‌هایى که از آن افراد به دست او رسید، فرا گرفته و نقل کرده است. از مساور نقل شده است: به حسن گفتم: این احادیث را از چه کسانى شنیده‌اى؟ پاسخ داد: از کتابى در نزد خودم که [محتواى] آن را از رجالى فرا گرفته‌ام!». محقق تسترى به دنبال این سخن مى‌گوید: «شاید این سخن اشاره باشد به کتاب سلیم بن قیس هلالى که به دست او رسیده و آن را از ابان بن ابى¬عیاش- چنان که گذشت- شنیده بود.- در پایان مى‌گوید:- این مرد- حسن بصرى- چنان که دیدید درباره‌اش اختلاف نظر است، ولى شایسته است گفته شود: انسانى صالح و با تقوا بوده و تقیه مى‌کرده است». | |||
==انحراف از خط امام== | |||
منشأ این تهمت حکایاتى است که بیشتر به خرافات شبیه است. یکى از آنها روایت مرسلى است که صاحب کتاب «احتجاج» آن را چنین نقل کرده است: «امیرمؤمنان علیه¬السّلام پس از جنگ جمل از کنار حسن بصرى- که مشغول وضو گرفتن بود- گذشت. فرمود: اى حسن! کامل وضو بگیر. گفت: اى امیرمؤمنان! ولى تو دیروز مردانى را کشتى که شهادتین را بر زبان جارى کرده بودند و نمازهاى پنج¬گانه را به جا مى‌آوردند و وضویشان را کامل مى‌گرفتند! امیرمؤمنان به او فرمود: چه مانعى تو را باز مى‌دارد از اینکه دشمنان ما را بر ضد ما کمک کنى؟ | |||
گفت براى نبرد خارج شدم، ولى شک نداشتم که تخلف از حکم ام المؤمنین عایشه کفر است و چون نزدیک خریبه (محل وقوع جنگ جمل) رسیدم، منادى مرا صدا زد و گفت: اى حسن! برگرد؛ چرا که قاتل و مقتول این جنگ هر دو در دوزخند! حضرت فرمود: راست گفته است. او برادرت ابلیس بوده است. قاتل و مقتول از آنان (اصحاب جمل) البته در آتشند». | |||
همچنین قطب راوندى مرسلا نقل کرده است که: «امیرمؤمنان علیه¬السّلام به حسن فرمود: اى لفتى! کامل وضو بگیر!<ref>«أسبغ طهورك يا لفتى»، بر وزن «قبطى». گفته‌اند به زبان نبطى به معناى شيطان است.</ref>گفت: ولى تو دیروز مردانى را به قتل رساندى که وضوى کامل مى‌گرفتند! حضرت فرمود: و تو به خاطر آنان دلتنگ شدى؟ گفت: آرى، فرمود: خداوند دل تنگى تو را طولانى سازد و حزن تو را افزون کند. گفته‌اند: پس از آن همیشه حسن را اندوهگین و گرفته مى‌دیدیم گویا از دفن عزیزى برگشته است یا خربنده‌اى را مى‌ماند که الاغ خود را گم کرده است؛ و در این باره وقتى از خودش پرسیدند گفت: دعاى مرد صالح در من کارگر افتاد». | |||
ابن ابى¬الحدید حسن بصرى را در شمار کسانى که با امیرمؤمنان علیه¬السّلام دشمن بودند آورده مى‌گوید: «حمّاد از حسن روایت کرده که گفت: اگر على در مدینه مى‌ماند و خرماى خشک مى‌خورد از آن بهتر بود که در این امر- جنگ جمل- وارد شود. از او روایت کرده‌اند که او از کسانى بود که على را در جنگ یارى نکردند؛ و نیز از او روایت شده که گفت: على علیه¬السّلام او را در حالى که وضو مى‌گرفت دید، حسن وسواس داشت و آب زیادى را بر اعضاى وضو مى‌ریخت. حضرت به او گفتند: اى حسن آب زیادى ریختى! گفت: آنچه امیرالمؤمنین از خون مسلمانان ریخته بیش از این است؟ حضرت فرمود: گویا این کار ناراحتت کرده است؟ گفت: آرى. امام فرمود: پس همیشه هم چنان بمان! مى‌گویند: حسن پس از آن تا آخر عمر همواره عبوس، پژمرده و گرفته بود». | |||
این تمام آن چیزى است که درباره انحراف او از خط امیرمؤمنان علیه¬السّلام گفته‌اند. | |||
تمام این‌ها روایاتى است که نه تنها سند ندارند، بلکه داراى تناقض و تضاد هستند. | |||
ابن ابى¬الحدید نیز- چنان که در آینده خواهد آمد- به شدت آنها را مورد انکار قرار داده است. خوشبختانه (از آنجا که دروغگو فراموش کار است) جعل کننده این روایات گویا فراموش کرده که حسن بصرى در آن روزگار- که جوانکى بیش نبود- هنوز از جایگاه اجتماعى برخوردار نبوده است. ثانیا روز جنگ جمل در بصره نبوده است و پس از آن هم- جز در ایام پیرى، در دوران خلافت عبدالملک بن مروان و پس از آن- به عراق سفر نکرده است. این نکته از روایت ورّاق روشن مى‌شود که مى‌گوید: «جابر بن زید یگانه مرد بصره بود تا اینکه حسن وارد بصره شد همچون مردى که گویى از سفر آخرت آمده است». این در حالى بود که جابر بن زید به سال 93 یا 103 وفات یافته بود. | |||
حسن در زمان قتل عثمان هنوز بالغ نشده بود. ابن سعد مى‌گوید: «حسن در آن روز 14 سال داشت، ابورجاء مى‌گوید: به حسن گفتم: چه وقت در مدینه بودى؟ | |||
گفت: روزهاى جنگ صفین. گفتم کى بالغ شدى؟ گفت: یک سال پس از صفین!». | |||
ابن عباس مى‌گوید: «او در سال 37 نشانه‌هاى بلوغ را در خود دید و بعد از صفین بود که بالغ شد». | |||
بنابراین اوّلا به هنگام جنگ جمل او نوجوانى نزدیک به سن بلوغ، سنین 14 یا 15 سالگى بوده است. علاوه بر این، در زمان جنگ جمل در مدینه بود و به عراق نیامده بود. | |||
در اینجا بخش‌هایى از سخنان ابن ابى¬الحدید را در این باره از نظر مى‌گذرانیم. | |||
ابن ابى¬الحدید مى‌گوید: «اصحاب ما این تهمت را از دامن او پاک کرده و منکر آن هستند و مى‌گویند: او از محبان امیرمؤمنان علیه¬السّلام بوده و او را بزرگ مى‌داشت. | |||
ابوعمرو بن عبدالبرّ در کتاب «استیعاب» روایت کرده است که شخصى از حسن درباره امیرمؤمنان جویا شد؛ گفت: یا لکع! (بی عقل و فرومایه) به خدا سوگند او تیرى بود که از کمان الهى رها شد و درست بر قلب دشمنان خدا نشست. او ربانى این امت و صاحب فضیلت و داراى سابقه در اسلام و خویشاوند رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله بود. از اجراى فرمان الهى هرگز غفلت نورزید و در راه دین خدا کوتاه نیامد و اموال الهى را چپاول نکرد؛ حقوق واجب قرآن را ادا کرد و از رهگذر آن به باغ‌هاى سرسبز و خرم نایل آمد. آرى او على بن ابى¬طالب است. واقدى روایت مى‌کند: از حسن درباره امیرمؤمنان- در حالى که گمان مى‌کردند او از امام روى گردان است، ولى چنان نبود- پرسیدند گفت: چه بگویم درباره کسى که چهار ویژگى را در خود فراهم آورده بود: 1. سپرده شدن تبلیغ سوره برائت به او؛ 2. سخن پیامبر درباره او هنگام جنگ تبوک که اگر جز نبوت کاستى دیگرى داشت ذکر مى‌فرمود (یعنى على، جامع تمامى صفات یک پیامبر است جز جنبه وحى رسالى)؛ 3. سخن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله درباره او که فرمود: «الثقلان کتاب اللّه و عترتی»؛ 4. هیچ امیرى بر او فرمان نراند، ولى بر غیر او (دیگر خلفا) فرمان راندند». | |||
ابان بن ابى¬عیاش نقل مى‌کند: «نظر حسن بصرى را درباره امیرمؤمنان پرسیدم. | |||
گفت: درباره او چه بگویم! او داراى سابقه در اسلام، فاضل، عالم، حکیم، فقیه صاحب نظر، صحابى، یار و یاور پیامبر، امتحان دیده، زاهد، قاضى و خویشاوند نزدیک پیامبر بود. على در کار خود على بود! رحمت و درود خداوند بر على باد (رحم اللّه علیا و صلّى علیه). گفتم: اى ابوسعید! آیا جمله «صلّى علیه» براى غیر پیامبر به کار مى‌برى؟ گفت: هر گاه از مسلمانان نامى به میان آمد براى آنان طلب رحمت کن و بر پیامبر و آل او درود فرست. على بهترین آل پیامبر است! گفتم: یعنى او از حمزه و جعفر برتر است؟ گفت: آرى. گفتم: از فاطمه و فرزندانش چطور؟ | |||
گفت: آرى از آنان هم برتر است، به خدا سوگند برترین آل محمد است؛ چه کسى مى‌تواند شک کند که او برتر از آنان است در حالى که خود پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: و أبوهما خیر منهما: پدرشان از آن دو- امام حسن و امام حسین- برتر است؛ بر او انگ شرک نخورد و هرگز شراب ننوشید و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله خودش به فاطمه علیهاالسّلام فرمود: تو را به ازدواج بهترین فرد امتم درآوردم. اگر در امت پیامبر فرد دیگرى بهتر از او یافت مى‌شد او را استثنا مى‌کرد. هنگامى که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله میان مسلمانان پیمان برادرى برقرار ساخت، خود با على پیمان برادرى بست و رسول خدا هم خودش بهترین مردم است و هم بهترین برادر را انتخاب نمود. گفتم: اى ابوسعید! پس این سخنى که از تو نقل مى‌کنند که درباره على گفته‌اى چیست؟ گفت: اى برادرزاده! به این وسیله جان خود را از دست این جباران حفظ مى‌کنم، که اگر اینچنین نبود جسدم را بر روى چوب‌هاى تابوت مى‌دیدى». | |||
==قدرى بودن== | |||
ابوالفتح محمد بن على کراجکى (متوفاى 449) مى‌گوید: «حجاج بن یوسف به حسن بصرى، واصل بن عطاء، عمرو بن عبید و عامر شعبى نامهاى نوشت و نظر آنان را درباره «قضا و قدر» جویا شد. حسن در پاسخ نوشت: | |||
من در این باره چیزى جز آنچه على بن ابى¬طالب علیه¬السّلام گفته است نمى‌دانم؛ او فرموده است: اى فرزند آدم! آیا گمان دارى آنکه تو را از انجام معصیت بازداشته است، تو را دچار مصیبت مى‌کند؟ [چنین نیست] بلکه تو خود مایه مصیبت خود هستى و ساحت خداى [متعال] از آن پیراسته است. واصل نیز پاسخ داد: چیزى جز آنچه على بن ابى¬طالب علیه¬السّلام گفته است نمى‌دانم. او فرموده است: آنچه به سبب آن خدا را سپاس مى‌گویى، از خداست و آنچه که بر اثر آن از خدا طلب آمرزش مى‌کنى از توست. عمرو جواب داد: چیزى جز آنچه على بن ابى¬طالب فرموده نمى‌دانم. او گفته است: اگر گناهى که بنده مرتکب مى‌شود از پیش معلوم بود و بنده به طور اجتناب ناپذیر بایستى آن را انجام مى‌داد، هر آینه گنهکار در کشیدن رنج عقوبت، مورد ستم قرار گرفته بود. شعبى در پاسخ گفت: چیزى جز آنچه على بن ابى¬طالب علیه¬السّلام فرموده، نمى‌دانم. او مى‌گوید: آنکه راه را به تو نشان داده دیگر تو را در تنگنا قرار نخواهد داد. حجاج چون پاسخ‌ها را خواند گفت: عجب است. این جواب‌ها را از سرچشمه‌اى زلال گرفته‌اند». | |||
سید مرتضى درباره او مى‌گوید: «یکى از متقدمان که آشکارا به عدل الهى اعتقاد داشت، حسن بن ابى¬الحسن بصرى است. او مى‌گوید: هر کس گمان برد که گناهان به دست خداى عزوجل انجام مى‌گیرد روز قیامت با چهره‌اى تاریک محشور خواهد شد. سپس این آیه را تلاوت کرد: «وَ یوْمَ الْقِیامَه تَرَى الَّذِینَ کذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّه».- در ادامه سخنان زیادى از او در این باره نقل کرده سپس مى‌گوید:- ابوبکر هذلى روایت کرده است که مردى به حسن گفت: شیعیان مى‌پندارند که با على علیه¬السّلام دشمن هستى! او سرش را پایین انداخت و مدت زیادى گریست؛ آنگاه سرش را بلند کرد و گفت: دیروز از میان شما مردى رخت بربست که تیرى رها شده از سوى خداوند عزوجل بر قلب دشمنانش بود؛ ربانى این امت و صاحب شرف و کمال و خویشاوند نزدیک پیامبر بود. او از فرمان خدا سرنتابید و از حق غفلت نورزید و اموال الهى را به تاراج نبرد. به احکام قرآن- چه به نفعش بود و چه بر ضررش- عمل کرد و از این رهگذر به باغ‌هایى سرسبز و خرم دست یافت». | |||
سید مرتضى مى‌گوید: «روزى على بن الحسین علیه¬السّلام بر حسن بصرى- در حالى که کنار حجر اسماعیل داستان مى‌گفت- وارد شده فرمود: آیا خودت را براى مرگ راضى ساخته‌اى؟ گفت: نه. حضرت فرمود: براى حسابرسى در روز قیامت عملى فراهم آورده‌اى؟ گفت: نه. فرمود: آیا جاى دیگرى غیر از این دنیا براى عمل سراغ دارى؟ گفت: نه. فرمود: آیا خداوند در زمین پناه‌گاهى غیر این خانه (کعبه) براى بندگان دارد؟ عرض کرد: نه. حضرت فرمود: پس چرا مردم را از طواف باز مى‌دارى؟». همین حدیث را ابن خلکان با تبدیل «یا حسن» به «یا شیخ» روایت کرده و در پایان اضافه مى‌کند: «حسن بعد از آن دیگر به داستان سرایى ننشست». | |||
ابومحمد حسن بن على بن شعبه حرانى- از دانشمندان مشهور قرن چهارم- مى‌گوید: «حسن بصرى نامهاى نوشت که آن را خدمت سبط اکبر حسن بن على فرستاد و نظر حضرت را درباره قدر و استطاعت بندگان جویا شد، که در مقدمه آن، سخنانى است که کاشف از علاقه قلبى و اعتقاد راسخ درونى او نسبت به اهل بیت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله است. در آن نامه آمده است: اما بعد، شما اى هاشمیان که کشتى‌هاى شناور در امواج خروشانید و پرچم‌هاى برافراشته درخشانید؛ یا به سان کشتى توحید که مؤمنان در آن نشسته و مسلمانان به برکت آن نجات یافته‌اند. اى پسر رسول خدا! اکنون که جمعى در مسأله قضا و قدر و استطاعت به اختلاف نظر رسیده‌ایم و دچار سرگردانى شده‌ایم، این نامه را به محضرت نوشتم تا نظر خویش و پدرانت را درباره این موضوع ابراز دارى، چه اینکه علم شما از علم خداوند است و شما گواهان بر اعمال مردمید، و خداوند گواه بر شما؛ «ذُرِّیه بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ». | |||
مرحوم صدوق در «امالى» از ابومسلم نقل مى‌کند که گفت: «با حسن بصرى و انس بن مالک به راه افتادیم تا اینکه به در خانه ام سلمه رسیدیم. انس جلوى در نشست و من با حسن وارد خانه شدیم. شنیدم که حسن مى‌گفت: السلام علیک یا اماه و رحمه اللّه و برکاته. ام سلمه پاسخ داد: و علیک السلام؛ تو که هستى پسرم؟ | |||
گفت: من حسن بصرى‌ام. گفت: چرا اینجا آمده‌اى؟ گفت: آمده‌ام تا حدیثى را که از پیامبر درباره على بن ابى¬طالب شنیده‌اى برایم نقل کنى. ام سلمه گفت: به خدا سوگند اکنون برایت حدیثى نقل مى‌کنم که با همین دو گوشم- که اگر دروغ گفته باشم کر شوند- از پیامبر شنیده‌ام و با دو چشم خود- که اگر دروغ گفته باشم کور شوند- دیده‌ام و با قلب خود دریافتم که اگر خلاف این باشد خداوند بر قلبم مهر- خاموشى- نهد، و زبانم لال شود، اگر نشنیده باشم از رسول خدا که به على بن ابى¬طالب فرمود: اى على! هر کسى که بمیرد و منکر ولایت تو باشد، در حالى بر خدا وارد خواهد شد که بتى پرستیده و در مقابل صنمى سر خم کرده باشد»؛ یعنى مشرک خواهد مرد. ابومسلم مى‌گوید: «در این هنگام حسن بصرى را دیدم که مى‌گفت: اللّه اکبر، شهادت مى‌دهم که على مولاى من و مولاى همه مؤمنان است. چون حسن از خانه خارج شد، انس بن مالک به او گفت: چه شده است که تو را تکبیر گویان مى‌بینم؟ گفت: از ام سلمه خواستم حدیثى را که از پیامبر درباره على شنیده است بازگو نماید و او به من چنین و چنان ... گفت؛ لذا تکبیر گفتم و شهادت دادم که على مولاى من و هر مؤمنى است. ابومسلم مى‌گوید: در این هنگام از انس بن مالک شنیدم که مى‌گفت: گواهى مى‌دهم که این حدیث را سه یا چهار بار از رسول خدا شنیده‌ام». | |||
درباره اتهام اعتقاد به قدر- بر اساس تفسیر اهل عدل - در گذشته دیدیم که سید مرتضى درباره او گفت: «یکى از متقدمان که آشکارا به عدل الهى عقیده داشت حسن بصرى بود؛ او گفته است: همه چیز بر اساس قضا و قدر الهى است مگر گناهان»، ولى این نسبت به مذاق اشاعره- که بیشتر اهل سنت‌اند- خوش نیامده است و نتوانسته‌اند آن را درباره فردى چون حسن بصرى که پیشوایى مسلم نزد همگان است بپذیرند؛ لذا دست به تأویل سخن او در این خصوص زده‌اند و یا آن را بر نظر قدیمش- که به زعم آنان از آن توبه کرده و به نظر مورد پسند ایشان بازگشت کرده است- حمل نموده‌اند. | |||
ابوعبداللّه ذهبى مى‌گوید: «اما نسبت به مسأله قدر، در حدیث صحیح وارد شده که او- حسن- از آن نظر برگشته است و این سخن، تنها سبق لسانى بوده که از وى صورت پذیرفته است». | |||
ابن سعد از حماد بن زید از ایوب نقل مى‌کند که گفت: «بارها با حسن درباره مسأله قدر بحث و جدل کردم تا اینکه بالأخره او را از دستگاه حاکمه ترساندم و او گفت: از امروز به بعد دوباره به این نظر باز نخواهم گشت»؛ از ابوهلال نقل مى‌کند که گفت: «حمید و ایوب را دیدیم که با هم گفت‌وگو مى‌کردند؛ شنیدم حمید به ایوب گفت: روا داشتم که دچار زیان گردیم، ولى حسن سخنى را که گفت، نمى‌گفت؛ ایوب گفت: یعنى مسأله قدر را!». | |||
عبدالکریم شهرستانى مى‌گوید: «نوشته‌اى را دیدم که به حسن بصرى نسبت داده شده و آن را خطاب به عبدالملک بن مروان نوشته است. این نامه در پاسخ عبدالملک بود و نظر او را درباره جبر و قدر جویا شده بود و او پاسخى موافق مذهب قدریه داده و در آن به آیاتى از قرآن و دلایلى عقلى استدلال کرده بود». | |||
شهرستانى مى‌گوید: «احتمالا این رساله از واصل بن عطاء است و گرنه، حسن کسى نیست که با سلف (در اینکه قدر و خیر و شر آن از خداست) مخالفت ورزد چه اینکه این مطلب نزد سلف تقریبا مورد اتفاق است- شهرستانى اضافه مى‌کند:- مایه تعجب است که عبارت «الخیر و الشرّ کلّه من اللّه» را که در متن روایت آمده است بر بلا و عافیت، شدت و رخاء، مرض و شفا، مرگ و زندگى و دیگر افعال الهى حمل کنند، ولى بر خیر و شر و حسن و قبیح که هر دو از جهت اکتساب بندگان صادر مى‌شود، حمل نگردد؛ و عده‌اى از معتزله نیز در مقالاتشان او را از اصحاب خود دانسته‌اند». | |||
==آثار== | ==آثار== | ||
به گفته ابن سعد، حسن همه کتاب‌هایش را، به‌جز یکی، سوزاند. با وجود این، چندین اثر به او منسوب است، از جمله: نامه‌ای به عبدالملک بن مروان در رد قدریه یا رساله حکایت قضا و قدر به فارسی؛ شروط الإمامة؛ الأسماء الإدريسية، در تصوف و نزول القرآن<ref>ر.ک: | حسن بصرى درباره تفسیر نظریاتى معروف دارد؛ که مشهورترین روایات آن از طریق عمرو بن عبید معتزلى (متوفاى 144) نقل شده است. ثعلبى در تفسیر «الکشف و البیان» از آن استفاده کرده است و بقایایى از آن در «تاریخ طبرى» با همین سند موجود است: ابن حمید از سلمه از ابن اسحاق از عمرو بن عبید از حسن ... | ||
شوّاخ مى‌گوید: «چنین به نظر مى‌رسد که طبرى نقل‌هاى ابن اسحاق را- چنان که فؤاد سزگین گفته است- به کار مى‌برده است. مقدار زیادى از این تفسیر در لابه‌لاى کتاب‌هاى تفسیرى نیز به جاى مانده است». او علاوه بر این- طبق گفته عادل نویهض- دو کتاب دیگر به نامهاى «نزول القرآن» و «العدد فی القرآن» نیز دارد<ref>معرفت، محمدهادی، ج1، ص338-351</ref>. | |||
به گفته ابن سعد، حسن همه کتاب‌هایش را، به‌جز یکی، سوزاند. با وجود این، چندین اثر به او منسوب است، از جمله: نامه‌ای به عبدالملک بن مروان در رد قدریه یا رساله حکایت قضا و قدر به فارسی؛ شروط الإمامة؛ الأسماء الإدريسية، در تصوف و نزول القرآن<ref>ر.ک: ثبوت، اکبر، ص286</ref>. | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||