فتح الباري شرح صحیح البخاري: تفاوت میان نسخه‌ها

'''فتح الباري شرح صحيح البخاري'''، نوشته زین‌الدین ابوالفرج بن رجب حنبلی (795-736ق)، از محدثان بزرگ سده هشتم اهل سنت، شرحی بر کتاب صحیح بخاری (256-194ق) است که اهل سنت آن را صحیح‌ترین منبع روایی و تالی تِلو قرآن می‌انگارند. این شرح که در ده جلد عرضه شده، تا «كتاب الجنائز» را در بر دارد و همه 7563 روایت صحیح بخاری را پوشش نداده است.

گروهی از محققان اهل سنت به نام‌های محمود بن شعبان بن عبدالمقصود، ابراهیم بن اسماعیل قاضی، محمد بن عوض منقوش، علاء بن مصطفی بن همام، مجدی بن عبدالخالد شافعی، سید بن عزت مرسی، صلاح بن سالم مصراتی، صیری بن عبدالخالد شافعی، این اثر را تحقیق کرده‌اند.

آنان در آغاز، شرحی از زندگی، حالات و آثار ابن رجب نگاشته‌اند<ref>ر.ک: مقدمه محققان، ج1، ص36-11</ref>‏، سپس بحثی را درباره منسوب بودن فتح الباري به ابن رجب و نام کتاب ارائه داده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص41-37</ref>‏.

ما حدیث‌های درست کتاب را شماره‌گذاری نموده و در این کار به تلاش استاد محمد فؤاد عبدالباقی در کتاب «فتح الباري» اثر ابن حجر عسقلانی اعتماد کرده‌ایم؛ چراکه در کار وی نکته جاافتاده و نادیده نبوده و دسترسی به حدیث‌ها در آن آسان است. این شماره‌گذاری، برخی حدیث‌هایی را نیز که او بُرش زده و بر هر تکه‌ای از آن‌ها شماره‌‌ای زده است، در بر می‌گیرد. اما حدیث‌هایی را هرچند اندک، که خود ابن رجب بر متن افزوده است، بر آن‌ها شماره تکراری زده‌ایم. در شماره‌گذاری باب‌ها نیز از کار استاد عبدالباقی و ابن رجب پیروی کرده‌ایم.

برخی حدیث‌های کتاب صحیح بخاری در نسخه‌هایی که در دست ما است، موجود نیست و یا اینکه ابن رجب به آن‌ها دسترسی نیافته است؛ ازاین‌رو، ما برای نشان ‌دادن این حدیث‌ها، با واژه «فتح» - که همان کتاب فتح الباريِ ابن حجر است - ‌اشاره کرده‌ایم. متن صحیح بخاری نیز با نسخه «سلطانیه» از سلطان عبدالحمید - که ما آن را «یونینیه» نامیده‌ایم - ‌مقابله شده است. در این کار، به واژه‌های «أخبرنا» و «ثنا» در جایی که اختلاف مؤثری را میان نسخه «یونینیه» و نسخه‌های خطی ما نشان می‌دهد، در متن و پاورقی اشاره کرده‌ایم.

حدیث‌ها و آثار را به مصدرهایی که مصنف ذکر کرده، ارجاع داده‌ایم و موردی را که با نظر ابن حجر اختلاف دارد، در پاورقی متذکر شده‌ایم. گاهی، مطلبی را ابن رجب از برخی مصدرها نقل کرده است، ولی به دست ما نرسیده و یا دیگر موجود نیست؛ بنابراین، ما بر روی اِسناد آن‌ها با تکیه بر طبقات حدیث پژوهش نموده و راویانش را به دست آورده‌ایم و در احادیثی که به نتیجه درستی نرسیده‌ایم، نتیجه را گزارش داده‌ایم. در مجموع، به اِسناد سخن کسانی غیر از صحابه و نیز نقل قول‌های فقهی، جز در مواردی اندک نپرداخته‌ایم. همچنین، به درستی و یا ناراستی حدیث‌ها کار نداشته‌ایم. البته، گاهی با تکیه بر کتاب‌های فقهی و تاریخی به این کار دست زده‌ایم.

ما فهرست‌هایی از آیه‌ها، حدیث‌ها، آثار صحابه، گفته‌های ابن رجب، کتاب‌های کمیاب و یا ناپیدا و کتاب‌های چاپی که کاستی‌هایی دارند و گفته‌های ابن رجب در سماعات را در جلد دهم تنظیم کرده‌ایم<ref>ر.ک: همان، ص150-147</ref>‏.

در مقایسه‌ای میان دو مجموعه از «فتح الباري» اثر دو دانشمند بزرگ اهل سنت «ابن رجب حنبلی» و [[ابن حجر عسقلانی شافعی (852-773ق)]]، این نکته‌ها دیده می‌شود:

# مباحث ابن حجر تا كتاب الجنائز بوده و ناتمام است، ولی کتاب ابن حجر کامل است؛

# ابن رجب حدیث‌ها را با احادیث و آثار پیشینیان شرح کرده است و اسناد و احکام فقهی آن‌ها را آورده است؛ به‌گونه‌ای که اطمینان خواننده را به محتوای پژوهشی کتاب برمی‌انگیزد؛

# ابن رجب توجه بسیار به کار حدیث‌شناسی (بیرون کشیدن اسناد و عمیق شدن در احادیث باب‌ها) نموده است، اما این کار برای ابن حجر از اهمیت و توجه بالا برخوردار نبوده است؛

# روش ابن رجب در حدیث‌پژوهی، همان روش بزرگان پیش از خود بوده است، اما ابن حجر بیشتر به شارحان متأخر توجه داشته است؛

# ابن رجب به آثاری دست یافته است که ابن حجر از آن‌ها محروم بوده است؛ ازاین‌رو، او در فقه الحدیث از دانش ژرف‌تری نسبت به ابن حجر برخوردار بوده است؛

# کتاب ابن رجب، در جای خود و به‌خلاف فتح الباريِ ابن حجر، یک اثر فقهی مقارن است؛ به‌گونه‌ای که از تحریر و پژوهش دقیقی در مذهب حنبلی برخوردار بوده و خطاهای منسوب به احمد بن حنبل را نیز آشکار کرده است<ref>ر.ک: عبدالسلام، لقمان</ref>‏.