إثبات العلل: تفاوت میان نسخه‌ها

'''إثبات العلل'''، اثر ابوعبدالله محمد ترمزی (215–300ق) است که با تحقیق خالد زهری و مقدمه برند مانویل وایشر چاپ شده است. محقق در مقدمه، زندگی و تألیف های حکیم ترمذی را بررسی کرده و او را از ممتازترین اندیشمندان هدف‌گرا در بیان علل احکام شرعی - که بیان مصلحت و مفسده در احکام الهی است - می‌شمارد و بر این باور است که وی در این موضوع، تأثیر بزرگی بر امام محمد غزالی داشته است<ref>ر.ک: مقدمه محقق (الدراسه)، ص13-27</ref>‏.

ترمزی اهتمام بسیاری روی شناخت مقاصد احکام شرعی دارد. وی مجتهد را کسی می‌داند که علت احکام و معانی آن‌ها را تشخیص دهد. البته، علاوه بر این دانایی، باید از دلی درخشان از نور خداوندی و نفسی پاکیزه و عفیف برخوردار باشد<ref>ر.ک: همان، ص35-44</ref>.

ترمذی برای بیان اهداف احکام از دلایل نقلی، عقلی و علل استحسانی برای حدود الهی - یعنی عللی که حدود الهی متوقف بر آن‌ها نیست، اما نبودشان زحمت برای مکلفان ایجاد می‌کند - بهره جسته است. اقامه عدل و پرهیز از ستمگری نیز جای برجسته‌ای در بیان علل احکام نزد وی دارند<ref>ر.ک: همان، ص47</ref>.

ترمزی در بیان مقاصد عامه، خاصه و جزیی برای احکام، تعلیل‌های خود را به مبانی لغوی، نقلی و یا ذوقیات عرفانی مستند کرده است<ref>ر.ک: همان، ص42-48</ref>. البته گاهی هم این ذوقیات برخاسته از خیالات او و خرافه‌ها است؛ مانند این باور او که حیوانات وحشی در روز عاشورا روزه می‌گیرند!

ازاین‌رو، برخی ترمذی را – به‌خلاف محقق کتاب که او را مجتهد بزرگی می‌داند - فقیه یا اصولی به معنای تخصصی نمی‌انگارند و بیشتر، او را در شمار صوفیان برمی‌شمرند. محقق در مقدمه، بحثی هم دربار انتساب کتاب اثبات العلل به وی دارد<ref>ر.ک: همان، ص50-51</ref>.