تفسیر القاضي عبدالجبار المعتزلي: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تفسیر القاضی عبدالجبار المعتزلی'''، اثر [[قاضی عبدالجبار بن احمد|قاضی عبدالجبار بن احمد اسدآبادی]] (متوفای 415ق) فقیه شافعی، متکلم معتزلی در تفسیر ترتیبی قرآن است، در ادامه این تفسیر، تفسیر دیگری به نام «فرائد القرآن و ادلته» از همین نویسنده آورده شده که توسط [[نبها، خضر محمد|خضر محمد نبها]]، گردآوری و تحقیق شده و  ششمین جلد از موسوعه تفاسیر معتزله را تشکیل می‌دهد. این کتاب در کنار [[تفسیر أبی‌بکر الأصم]]؛ [[تفسیر ابومسلم خراسانی|تفسیر ابومسلم محمد اصفهانی]]؛ [[تفسیر أبی‌علی الجبائی]]؛ [[تفسیر أبی‌القاسم الکعبی البلخی]]؛ و [[تفسیر ابوالحسن علی بن عیسی رمانی]] مجموعه‌ای از مهمترین تفاسیر معتزلی قرن سوم و چهارم را در خود دارد.

==تفسیر القاضی عبدالجبار المسمی التفسیر الکبیر او المحیط==

تفسیر قاضی عبدالجبار ظاهرا صد جلد داشته و با نام  تفسیر «المحیط» و «کبیر» معروف بوده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص7</ref>  

=== منابع قاضی عبدالجبار در تفسیرش ===

قاضی عبدالجبار در تفسیرش علاوه بر تفاسیر پیشینیانی مانند ابن عباس و حسن بصری و مجاهد، به منابع متقدمین معتزله مانند [[تفسیر أبی‌بکر الأصم]] (متوفای 225ق)، و نیز [[تفسیر أبی‌القاسم الکعبی البلخی]](متوفای 319ق) ارجاع داده است، البته نقل قول‌های قاضی به معنای موافقت کامل ایشان با همه نظرات آنها نیست، گاه نظرات او با آنها موافق و گاه مخالف است.<ref>ر.ک: همان، ص11-12</ref>

=== انتقادات قاضی در تفسیرش ===

قاضی در تفسیرش انتقادات فراوانی را متوجه مفسران معتزله متقدم مانند ابی‌بکر اصم و ابی‌علی جبائی نموده است.

البته بیشترین انتقادات را قاضی به ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی معتزلی نموده و در تفسیر خود در موارد زیادی سخنان او را نقد، و در مواردی هم با نظرات او موافقت  کرده است. همچنین از [[بصری، حسن|حسن بصری]] و [[شافعی، محمد بن ادریس|امام شافعی]] نیز نقل و قول‌ها و انتقاداتی وارد کرده است.

قاضی قرائت ابوهریره را نیز به چالش کشیده و آنها را از اخبار آحاد دانسته که نمی‌توان بر اساس آن حکم کرد.<ref>ر.ک: همان، صص12-14</ref>

=== قاضی و قرائات ===

=== قاضی و نظم ===

برای فهم درست آیات قرآنی، توجه به نظم و نقش سیاق و ایجاد تناسب و ارتباط میان پاره‌ها و بخش‌های مختلف آیات قرآنی راهگشا است، به ویژه در آیاتی که ظاهر آنها دلالت بر جبر دارد، تنها با نگریستن به سیاق، می‌توان معنای جبر را از این گونه آیات زدود.<ref>ر.ک: همان، ص15-16</ref>   

=== قاضی و اسباب نزول ===

یکی از مباحث مهم در فهم نصوص قرآنی اسباب نزول است. قاضی عبدالجبار معتزلی با استفاده از ادله عقلی، بدون اشاره به روایات نبوی ظهر و بطن، سعی می‌کند وجود باطنی را که ظاهر بر آن دلالت نمی‌کند منکر شود. بر این اساس بسیاری از اسباب نزولی که روایات علمای تابعین و قدمای سلف بیان کرده بودند، کنار گذاشته شد.<ref>ر.ک: همان، ص16</ref>

=== قاضی و حدیث نبوی ===

قاضی عبدالجبار  گفتار مفسرانی که علت احتباس وحی از نبی(ص) به مدت 15 یا 40 روز، نگفتن انشاءالله از سوی پیامبر می‌دانستند، را مردود دانسته و  با تحلیل عقلی آن را باطل می‌داند، ایشان معتقد است که واقعا بعید است که پیامبر اسلام(ص) قولی بدهند و در آن انشاءالله بر زبان جاری نسازند.

همچنین در روایتی که در باب نمازهای واجب یومیه است و پس از اینکه پنجاه نماز بر  پیامبر(ص) واجب شد. پیامبر دائما در رفت و آمد بین خداوند و حضرت موسی(ع) بودند تا این که به دلیل دلسوزی حضرت موسی(ع)، پنجاه نماز به پنج نماز تغییر یافت. قاضی این روایت را نیز کنار گذاشته و گفت: چنین گفتاری مستلزم نسخ حکم قبل از حضور عمل می‌شود، و چنین حکمی مستلزم بداء است و بداء بر خداوند محال است، بر این اساس این روایت به دلیل این که چیزی را با خود به همراه دارد که مجوزی بر قبول آن نداریم، مردود است.<ref>ر.ک: همان، ص18</ref>

همچنین عبدالجبار معتزلی کتاب دیگری در تفسیر قرآن دارد، که نام آن «فرائد القرآن و ادلته» بوده است. گرچه هیچ‌کدام از شاگردانی که از محضر او استفاده کرده‌ و یا کتابهای او را شمارش نموده‌اند، به این کتاب اشاره نکرده‌اند، و برای اولین بار [[ابن طاووس، علی بن موسی|ابن طاووس]] (متوفاى 664ق) در قرن هفتم هجری در کتابش [[سعد السعود|سعدالسود للنفوس]] از این کتاب با مشخصات کاملی از نویسنده و جلد و آیه یاد کرده و پاره‌ای از بخشهای آن را نقل نموده است.<ref>ر.ک: همان، ص8</ref> که ظاهرا ده جزء داشته، گرچه ابن طاووس در کتاب خود از جلد اول و ششم و هشتم کتاب هم مطلبی نقل نکرده که ظاهرا دسترسی به آن نداشته است. ت

در هر صورت این کتاب حاصل زحمات دکتر [[نبها، خضر محمد|خضر محمد نبها]]، است که با کنار هم قرار دادن و مرتب نمودن بخشها و قطعاتی که از این دو کتاب تفسیری قاضی عبدالجبار در لابه لای کتابها باقی مانده و چینش آنها به‌ترتیب سوره‌های قرآنی، سعی در احیای آن نموده است.

#مقدمه و متن کتاب