الأنيس المطرب بروض القرطاس في أخبار ملوك المغرب وتاريخ مدينة فاس: تفاوت میان نسخه‌ها

'''الأنيس المطرب بروض القرطاس في أخبار ملوك المغرب وتاريخ مدينة فاس'''، اثر ابوالحسن علی بن عبدالله بن ابی‌زرع فاسی، یکی از مهم‌ترین تواریخ محلی مغرب، خاصه عصر مرینی است که با تصحیح و تحقیق کارل یوهانس تونرنبرگ و صالح بن عبدالله حلیم غرناطی، به چاپ رسیده است.

# منابع شناخته‌شده از قبیل «المقباس في أخبار الأندلس والمغرب وتاريخ فاس»، ارجوزە‌ تاریخی «نظم السلوك في الأنبياء والخلفاء والملوك» از عبدالعزیز ملزوزی، «المقتبس في أخبار المغرب‌ وفاس‌ والأندلس»‌ از محمد بن حماد برنسی سبتی، «تاريخ مدينة فاس» ابوالقاسم بن جنون و...؛

# منابع ناشناخته: استفاده از منابع ناشناخته و مبهم در مقایسه با منابع دسته اول، چندان زیاد نیست؛ مؤلف از‌ این‌ منابع گاه‌ با‌ «ذكر‌ بعض المورخين» و گاه با گزینش روایتی‌ که‌ تقریبا همیشه مرسل است، اشاره کرده؛ حجم گزارش‌های تاریخی کتاب که‌ بر‌ این دسته از منابع مبتنی هستند‌، اندک و انگشت‌شمارند؛ با‌ این‌ وصف آشکار است که ابن‌ ابی‌ زرع در بخش‌های روایتی کتاب، خود را به ذکر نام منابع مورد‌ استفاده‌ ملتزم می‌دانسته است؛

این اثر را باید در زمره تواریخ محلی‌ قلمداد‌ کرد و برخلاف نام فریبای آن که گویی کتاب را تاریخ منطقه‌ای مغرب، به‌ویژه فاس معرفی می‌کند، از اوضاع سیاسی - ‌اجتماعی مغرب اوسط و ادنی سخنی به میان‌ نیاورده‌ است؛ این موضوع نباید موجب گردد تا شبهه افتادگی بخش‌هایی از کتاب را درست بپنداریم؛ چراکه نسخه‌های خطی متعددی از کتاب در دست است که محتوای‌ آنها‌ یکی‌ است و بی‌هیچ سقطی، از‌ آغاز‌ تا‌ انجام اثر را در بر دارد. از این توصیف می‌توان دریافت که مراد مؤلف از ذکر مغرب در عنوان کتاب، تنها‌ اشاره‌ به‌ مغرب اقصی بوده است. به‌هرروی «الأنيس‌ المطرب»‌ که امروزه به‌ویژه پس از تألیف کتابی به همین نام از سوی محمدبن الطیب علمی، با نام اختصاری‌ قرطاس‌ شناخته‌ شده است، یک دوره تاریخ مغرب اقصی با تأکید بر‌ تحولات سیاسی - ‌اجتماعی فاس از سال ١٤٥ق، تا زمان تألیف کتاب، یعنی ٧٢٦ق را در بر دارد<ref>ر.ک: همان</ref>.

از مقدمه کتاب به‌خوبی می‌توان دریافت که مؤلف به موضوعات ادبی علاقه‌مند است، اما به‌ رغم تکلفات بسیار به‌خوبی از عهده این کار برنیامده است؛ او ضمن تلمیح به آیات قرآنی، مکرر از الفاظ مشابه استفاده کرده و هم ازاین‌روست که ابن تاویت بیان‌ او‌ را سست و کم‌مایه دانسته است. این ضعف از دو بیت شعری که محتملا متعلق به خود اوست و در مقدمه، آورده نیز آشکار است. برخلاف مقدمه، نثر کتاب در مجموع‌ ساده‌ و روان است، اما در سراسر کتاب از این شیوه به‌طور یکسان پیروی نشده و چون به دوره سیادت بنومرین می‌رسیم، به‌ویژه به هنگام ذکر رشادت‌های امرای‌ مرینی‌ در مقابله با مسیحیان در اندلس، کتاب رنگ ادبی بیشتری به خود می‌گیرد. نیز استفاده از اشعار در لابه‌لای گزارش‌های تاریخی، تقریبا در همه جای کتاب‌ به چشم می‌خورد؛ از آن جمله است اشعاری‌ که‌ درباره ادریسیان سروده شده یا ابیات منسوب به ابراهیم بن اغلب‌ که پس از قتل راشد، غلام ادریس اول برای هارون سروده است و نیز منقولات او از اشعار یوسف‌ بن‌ نحوی‌، ابوعبدالله مغیلی و از همه مهم‌تر، عبدالعزیز ملزوزی، شاعر دوره مرینی‌ که‌ از نظر شمار ابیات بالاترین جایگاه را در کتاب دارد<ref>ر.ک: همان، ص76-‌77</ref>.