|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| == منهاج السالکین و معراج الطالبین ==
| |
|
| |
|
| {{جعبه اطلاعات کتاب
| |
| | تصویر =
| |
| | عنوان = منهاج السالکین و معراج الطالبین
| |
| | عنوان‌های دیگر =
| |
| | پدیدآوران =
| |
| [[نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر|نجم‌الدین کبری]] (نویسنده)
| |
| [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] (مصحح)
| |
| | زبان =عربی
| |
| | کد کنگره = 8م3ن/3/288 BP
| |
| | موضوع = عرفان. آداب طریقت.
| |
| | ناشر = انتشارات نجم کبری
| |
|
| |
| | مکان نشر =ایران ـ کرج
| |
| | سال نشر = 1388 ش
| |
|
| |
| | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE0000AUTOMATIONCODE
| |
| | چاپ =2
| |
| | شابک =5-22-2905-964-978
| |
| | تعداد جلد =1
| |
| | کتابخانۀ دیجیتال نور =
| |
| | کتابخوان همراه نور =
| |
| | کد پدیدآور =
| |
| | پس از =
| |
| | پیش از =
| |
| }}
| |
|
| |
| ''' منهاج السالکین و معراج الطالبین''' نوشته‌ی شیخ کامل [[نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر|نجم‌الدین کبری]] است که توسّط استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] تصحیح و منتشر شده است. قابل ذکر است که مصحح مقدّمه ای کامل هم برای این رساله نوشته است.
| |
|
| |
| شیخ [[نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر|نجم‌الدین کبری]] یکی از بزرگترین عارفان تاریخ ایران و اسلام است با اندیشه هایی ناب و سترک و با آثاری بسیار ارزنده که از زمان او تا به امروز مورد نظر اهل عرفان و معرفت بوده است. خوشبختانه در روزگار ما مصحح این اثر توجّهات ویژه ای به این عارف بزرگ نشان داده و گذشته از نوشتن شرح حال و اندیشه و سلوک عرفانی او تحت عنوان [[نجم کبری]] برخی از کتابهای او را نیز تصحیح و شرح کرده است، از جمله کتاب [[فوائح الجمال]] و این کتاب فعلی، یعنی [[منهاج السالکین و معراج الطالبین]].
| |
|
| |
| مصحح کتاب، استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] که خود ادامه‌ی معنوی مکتب کبرویه است بیشترن و بهترین مطالب را در باره ی این پیر بزرگ طریقت نوشته است. وی کتابی دیگر هم دارد با نام [[نجم الدّین کبری پیر ولی تراش]] که انتشارات نجم کبری آن را انتشار داده است. غیر از این در کارنامه‌ی پژوهشهای عرفانی استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] شرح زندگانی یاران و خلفای این شیخ بزرگ نیز وجود دارد، کتابهایی به مانند: [[بهاء ولد (زندگی، سلوک و اندیشه)]]، [[سید برهان‌الدین، مرشد مولانا]]، [[مکتوبات علاء‌الدّوله سمنانی]]، [[تأویلات باطنی در شهود معنوی رنگ و نور]]، [[مولانا پیر عشق و سماع]]، [[آشنایی با مکتب کبرویه]]، [[علاءالدوله سمنانی پیر عارفان]]، [[سعد الدّین حموی (زندگی، سلوک و اندیشه)]]، [[نجم کبری]]، [[سر سماع]]، [[رساله عشق و عقل]]، [[اشعار نجم‌الدین رازی]].
| |
|
| |
| امّا این کتاب بیش از نمی از صفحات آن به معرّفی شیخ [[نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر|نجم‌الدین کبری]] و آثار گرانسنگ او اختصاص یافته است و کمتر از نیمی نیز متن کامل رساله ی مورد نظر از شیخ بزرگوار است. این کتاب نیز به طور مستقل با تصحیح تا کنون چاپ نشده بود و این اقدام و اهتمام مصحح قدمی نیکو برای فرهنگ و اهل معرفت است.
| |
|
| |
|
| |
| == ساختار ==
| |
|
| |
| منهاج السالکین و معراج الطالبین اثری است عرفانی و بسیار مختصر که با مقدّمه و اضافات آخر کتاب به 80 صفحه می رسد. چنانکه بیان شد بیش از نیمی از کتاب مقدّمه ی مصحح است و خود کتاب بسیار کم حجم به نظر می رسد. در ابتدای کتاب که صفحه ای به فهرت مطالب اختصاص داده شده این موارد قابل مشاهده است: خلاصه زندگی، آثار شیخ، در باره این رساله و متن اصلی رساله. سه مورد قبلی در واقع در حکم مقدّمه ای بر این کتاب است.
| |
| خلاصه زندگی شیخ از صفحه ی 5 الی 25، آثار شیخ از صفحه ی 25 الی 47، شرح و توضیح در خصوص این رساله از صفحه ی 47 الی 52 کتاب است. و این مقدّمات به زبان فارسی است ولی رساله که از صفحه ی 53 آغاز می شود و در صفحه ی 71 به پایان می رسد به عربی است.
| |
|
| |
| در متن اصلی کتاب که به عربی است مطالب داخل قلاب بسیار بسیار زیاد دیده می شود که یا از بابت ناخوانا بودن نسخه اوّلیّه بوده است و یا در حکم اختلاف دو یا چند نسخه است که کلمات به اشکال گوناگون داخل گیومه قرار گرفته است، و شاید هم هر دو مورد نظر باشد، زیرا در صورت ناخوانا بودن متن بعید نیست که نسخه نویس از خود چیزی را احتمال داده باشد و به متن افزوده باشد، ولی از آنجا که باید حفظ امانت در استنساخ صورت می گرفت آن را در قلاب قرار داده تا از متن متمایز بوده باشد. مثلاً به پاراگراف اوّل متن توجّه بکنیم به این موارد بر می خوریم:
| |
|
| |
| الحمدلله الّذی یعلم میکائیل[مکائیل] البحار، ومثاقیل[میثاقیل] الجبال، مُنشئ السّحاب الثّقال، و مدبّر الأمور، و مقلّب الأحوال، و مقدّر الأرزاق، و الآجال ذی الفضل و الکرم [والاکرام]، و الجلال المنزّه عن الحلول و الإنتقال و الإتّصال و الإنفصال، ألمتّصف بصفات الکمال، ألمتقدّس عن النّقصان و الزّوال، المبرّئ عن مقالۀ أهل الکفر و الضّلال، هو الحیّ الّذی لا اله الّا هو الکبیر المتعال، لیس له شریک و لا شبیه و لا مثال، و أشهد أنّ محمّداً(ص) عبده و رسوله نبیّنا[نبیاً] صادقاً فی المقال، و رسولاً محموداً فی الفعال، مرضیاً فی الخصال صلّی الله علیه و آله و أصحابه خیر صحبٍ و آل<ref>متن، ص 51</ref>. چنانکه از این متن کوتاه که در ابتدای کتاب است بر می آید با چهار مورد داخل گیومه مواجه هستیم که اختلاف قرائت و خوانش را به نمایش می گذارد که از روی اختلاف نگارش و نسخه نویسی حاصل شده است.
| |
|
| |
| در انتهای کتاب توضیحاتی وجود دارد که موقعیت کتاب و نسخه نویس را مشخص می کند که قابل تأمّل است. در انتهای اثر نسخه نویس که ارادتی به شیخ هم داشته می نویسد: ثمّ قال الشیخ المؤلّف لهذا الکتاب أنشدت فی وصف حال النفس و زبدة مقامی هذه الابیات <ref>متن، ص 70</ref>. که اشعاری نغز را از قول شیخ [[نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر|نجم‌الدین کبری]] می آورد که با متن کتاب هم تا اندازه ای همخوانی و موافقت دارد. و در انتها می نویسد: قد تمّت الرّسالۀ الشّریفۀ المسمّاه بمنهاج السّالکین و معراج الطّالبین فی علم السّیر و السّلوک و تصفیۀ القلب و آداب العبید و الملوک لشیخ الشّیوخ و مقتدی اهل الذّوق و الوجدان و السّلوک، الشّیخ نجم الدّین کبری ره. و أنا العبد الأقل محمّد حسن ألمسئ و ألمنشی ألملقّب بکمال الدّوله غفرالله تعإلی ذنوبه به تاریخ روز یکشنبه سوم شهر شعبان ألمعظّم 1318ق.
| |
|
| |
| از این مطلب پایانی معلوم می شود که اولاً کتاب در خصوص سیر و سلوک است و ادب و آداب سلوک و تصفیه ی قلب را نشانه رفته است و دیگر این که منتشر کننده یا مستنسخ این نسخه فردی به نام محمد حسن و ملقّب به کمال الدّوله بوده است که در تاریخ فوق یعنی حدود یکصد و بیست و پنج سال پیش منتشر شده است.
| |
|
| |
|
| |
| == گزارش محتوا==
| |
|
| |
| کتاب منهاج السالکین و معراج الطالبین از آثار ارزشمند شیخ مؤسس [[نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر|نجم‌الدین کبری]] است که در آن از راه و روش سیر و سلوک و از ادب و آداب آن سخن گفته است. متن کتاب به عربی است و حجم کمی هم دارد ولی با این حال از بابت محتوا یکی از عالیترین رساله های عرفانی است که در دسترس ما قرار گرفته است.
| |
|
| |
| کتاب با مقدّمه ای بسیار عالی از استاد عرفان شناس [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] شروع شده که هم زندگی و سلوک شیخ کبری را مورد نظر قرار داده و هم به آثار متعدّد وی توجّه کرده و معرّفی نموده و هم در خصوص این رساله سخن گفته است. مصحح در این مقدّمه می نویسد: یکی دیگر از آثار پربار شیخ المشایخ حضرت پیر ولی تراش، جناب [[نجم الدین کبری]] رساله ي پُر ارج [[منهاج السّالکین و معراج الطّالبین]] است. این رساله با وجود کوتاهی در عین حال بسیار گرامی و نغز است و نکته هایی از باب سلوک در آن وجود دارد که در کمتر جایی از آثار عارفان می توان به آن دست یافت. [[منهاج السّالکین]] چنانکه از نام آن پیداست جهت ارشاد سالکان و طالبان حقیقت به رشته ی تحریر درآمده است و باز از ابتدای متن آن نیز چنانکه معلوم است به تقاضا و پرسش پرسنده ای به نگارش درآمده است و در پاسخ همان گونه که اشارت دادیم با عبارت مشهور: «خیر الکلام قلّ و دلّ» این نوشته را به پایان برده است<ref>مقدّمه، ص 47</ref>.
| |
|
| |
| شرحی که استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در خصوص این رساله دارد بسیار جالب است، می گوید: رساله ی حاضر انصافاً از عالیترین کتابها در زمینه ی عرفان و تصوّف است و بیشتر می توان از آن با عنوان رساله ی عملیه و احکام عملی و عینی سلوک یاد کرد. شیخ کبری از یافته ها و دریافته هایش با صراحت و صداقت می نویسد و لحن صمیمیِ شیخ چنان است که هر خواننده را به خود جلب و جذب می کند و او را به تمامی به فکر و اندیشه فرو می برد. کلمات کوتاه و عالی او قهراً زمینه ای معنوی و روحانی دارد، نوع کلمات و ترتیب آن پیداست که از عالمی عامل صادر شده است و به همین خاطر هم بسیار تأثیر گذار است. خاصّه آن که با «دیدم» و «ندیدم»، «رأیتُ» و «مارأیت» آغاز شده و نشان از رسیدن و دیدن کامل دارد. آنچه را که شیخ به آن باور دارد و به آن رسیده را چنان در قالب کلمات ریخته که شرح و تفسیر آن شاید به این سادگیها نباشد. یافت این مراتب جز از پختگان ممکن نیست و توصیه ی آن نیز جز از مسئولی متعهّد بر نمی آید. نکته هایی که شیخ در این رساله به آنها اشاره کرده شاید برای هر کسی در هر سطحی مفید و کارآ باشد. و اگر بگوییم که این کتاب برای هر سالکی که در راه طریقت برای رسیدن به حقیقت گام بر می دارد در حکم کتابی بالینی است و وی هر لحظه و در هر شرایطی محتاج آن است بی راه نخواهد بود، زیرا از نوعی است که آدمی احساس می کند که مدام محتاج خواندن و تکرار آن چیزی است که شیخ به آن اشاره نموده است<ref>مقدّمه، صص 49-48</ref>.
| |
|
| |
| استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در خصوص نسخه های این اثر ارزشمند نیز در مققدّمه توضیح می دهد که: در رساله ی فعلی که این راقم انتسابی تام و معنوی به نویسنده ی بزرگ او دارد دو نسخه ی قدیمی از چاپ سنگی را که یکی از کتابخانه ی ملّی و دیگری از کتابخانه ی مرکزی مرکز دانشنامه ی جهان اسلام ... به دست این جانب رسید را ملاحظه کرده و با هم تطبیق داده و به شکلی که هم اکنون در اختیار دارید درآمده است. در این دو نسخه اختلاف چندانی در ظاهر وجود ندارد مگر در برخی کلمات که در یکی از این دو نسخه غـلط نوشتـه شـده و معلـوم است که نسخـه نویس با آنکه خطّی خوش هم داشته در املاء آن چندان دقّت به خرج نداده است. یکی از این نسخه ها در سال 1318 قمری توسّط کمال الدّوله در دولت مظفّری نوشته شده است و اینکه این نوشته خود از روی کدام نسخه ی خطّی یا سنگی به نگارش درآمده معلوم نشده است. در انتهای این رساله عباراتی وجود دارد که بخشی از آن مربوط به نگارنده و خطّاط است، چنانکه می نویسد: و انا العبد الأقل محمّد حسن المسئ و المنشی الملقّب بکمال الدّوله غفرالله تعالی ذنوبه به تاریخ روز یکشنبه سوّم شهر شعبان المعظّم 1318 ق. نسخه ی دیگر نیز در چند سال قبل از این به نگارش درآمده یعنی در تاریخ 1303 قمری. چنانکه آخرین عبارت این نسخه نیز چنین است: در کارخانه عالی شأن رفیع مکان علیقلی خان قاجار سمت انطباع پذیرفت، سنه 1303ق. ما نیز به مناسبت تاریخهای دو نسخه که به هم بسیار نزدیک است متن را با نسخه ی 1318 ق تنظیم نموده ایم، دیگر نسخه نیز آنگونه که گفتیم فرق چندانی با این متن ندارد و لذا از نوشتن پاورقی و توضیح اضافی خودداری کردیم و احیاناً اگر چیزی بود در میان قلاب قرار دادیم<ref>مقدّمه، صص 51-50</ref>.
| |
|
| |
| در این رساله عبارتهای کوتاه و نغزی که از ادراک و فهم و نیز تجربه ی سلوکی شیخ حاصل شده وجود دارد که بسیا کاربردی است و با حفظ آن می توان بسیاری چیزها را مدام در خاطر سپرد. از مقولات مورد توجّه این که بیان می دارد: چیزی نزدیکتر از مرگ و آخرت ندیده است. خیر دنیا و آخرت در قناعت است. شرّ دنیا و آخرت را در طمع و آز و زیاده خواهی دیده است. عمر کوتاه بسیاری را «لعلّ» و «عسی» و «سوف» رقم زده است که نشان از خامی و نادانی ایشان بوده است. برکت عمر و زندگی و روزی در بندگی و عبادت خداست. دوری از لقمه ی حرام و شبهه ناک چیزی است که پیوسته سفارش کرده است. بهشت با لقمه ی حلال و طیب و دوزخ با لقمه ی حرام شکل می گیرد. و نکاتی از این دست در این رساله بسیار زیاد دیده می شود.
| |
|
| |
| رساله دارای چند منهج است که هر منهجی در واقع فصلی جدا از دیگر فصول است، به طور کلّی 8 منهج در این کتاب وجود دارد که فواصل آنها بسیار کوتاه است. لحن شیخ در این رساله یاد آور جملات فصیح و بلیغ [[امام علی (ع)]] در [[نهج البلاغه]] است که کلمات در اوج و بلوغ و در هارمونی کامل و با قوافی و جناس عالی مطرح شده است. در المنهج الاول آمده است:
| |
|
| |
| فی تعب الفقیر السّالک فی طریق التّصوّف سألتنی وفّقک الله تعالی عن حلیۀ الفقیر الصّادق اجعل یا أخی زادک التّقوی، و بضاعتک الافلاس، و سفرک الآخرۀ، و انفاسک المراحل، و منزلک القبر، و قرینک الصّبر، و صاحبک الیقین، و تدبیرک العجز، و حرکاتک السّکون، وبیتک الخلوۀ، و طعامک الجوع، و شرابک الدّمع، و لباسک الفقر، و نومک محاسبۀ العمر، و سادتک رکبتک، و مجلسک المسجد، و درسک الحکمۀ، و نظرک العبرة، و مراقبک الجیاد[الحیاء]، و رفیقک التّوفیق، و سمتک حُسن الخُلق، و معلّمک القناعۀ، و صلوتک الوداع، و صومک الصّمت، و همّک النّار، و فرحک الجنّۀ، و صحّتک الیأس، و مرضک الطّمع، و مذکّرک المقابر، و واعظک الأیّام، و مطربک الحزن، و سماعک ذکر الموت، و رقصک رفض الدّنیا و اریابها، و سلاحک[صلاحک] الوضوء، و مرکبک الورع، و خصمک الشّیطان، و عدوّک النّفس، و سجنک الدّنیا، و سجّانک الهوی، ولیلک التّضرّع، و نهارک الإستغفار و الإستعداد للموت، و حاصلک الوقت، و حصنک الدّین، و شعارک الشّرع، و حدیثک کتاب الله تعالی، و رأس ما لک حُسن الظنّ بالله، و حرفتک الصّلوۀ علی رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، و عادتک الدّعا لجمیع المسلمین، و أمنک العمل الصّالح، و خوفک ردّ العمل و سوء الخاتمۀ و غایۀ همّتک الله تعالی و قصاری هواک هذا نعت الفقیر و سمته و ماعداً ذاک فأمانی و غرور فاذا وفقت و فعلت عشت حرّاً و مت فارغاً و قمت بحمدالله تعالی من القبر أمناً و دخلت الجنّۀ سعیداً انشاءالله تعالی<ref>متن، صص 58-57</ref>.
| |
|
| |
| منهج دوم در خصوص محبت و خاصه محبت خداوند و چگونگی وصول به حق سخن گفته است<ref>متن، ص 59</ref>. منهج سوّم از ادب و آداب خلوت و اصلاح حال قلب مطالبی را بیان کرده است<ref>متن، صص 62-59</ref>. منهج چهارم اختصاص به معرفت نفس اختصاص دارد، این نفس همان است که در عرفان به آن می پردازند، یعنی نفس امّاره و نه نفس ناطقه ی فلاسفه، چنان که شیخ بیان می کند: «إعلم أنّ الله تعالی خلق النّفس شرّ الاشیاء و هی بین جنبیک» که مراد از نفس همان است که در قرآن نسبت به آن هشدار داده است. <ref>متن، ص 62</ref>. منهج پنجم در خصوص راه سلوک است که چه چیزهایی باید مراعات شود و از چه چیزهایی باید پرهیز گردد<ref>متن، صص 65-67</ref>. منهج ششم از دنیا و آخرت و از بهشت و دوزخ و راه آن سخن می گوید<ref>متن، صص 68-67</ref>. منهج هفتم از صفت و حقیقت دنیا می گوید و هشدارهای سلوکی را به مانند تازیانه بر ایشان فرود می آورد و بیدارباشی کامل را رقم می زند<ref>متن، صص 69-68</ref>. و منهج آخر از راه هدایت و ضلالت و از اسباب آن می گوید و سخن آخر را ختم به توحید می کند و درک و فهم و حرکت در توحید را شرط نجات و رستگاری می خواند<ref>متن، صص 70-69</ref>.
| |
|
| |
|
| |
| ==ویژگیها==
| |
| کتاب منهاج السالکین و معراج الطالبین به مانند دیگر آثار شیخ [[نجم الدین کبری]] کاربردی و اثر بخش است و از معرفت و قدرت روحی بالایی به نگارش در آمده است. در این اثر و در مقدّمه ی مصحح نکات زیادی قابل دیدن است:
| |
| # این که این کتاب به راستی راه درست سلوک را نشان می دهد.
| |
| # اینکه متن و عبارات آن بسیار عالی و اثربخش است.
| |
| # اثر از لحاظ حجم موجز ولی از لحاظ معنا دریاست.
| |
| # مقدّمه هایی که مصحح بر کتاب نوشته بسیار عالی و راهگشاست.
| |
| # توضیحاتی هم که قبل از متن در باره ی این کتاب وجود دارد به بهترین وجه ممکن خواننده را با موضوع و مفهوم متن آشنا می کند.
| |
|
| |
|
| |
| ==وضعیت کتاب==
| |
| منهاج السالکین و معراج الطالبین، تألیف شیخ کامل [[نجم الدین کبری]] است که با تصحیح و مقدّمه ی استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] به انتشار رسیده است.
| |
|
| |
| کتاب در یک جلد با مقدّمه‌ای مطول نوشته شده است. متن کتاب عربی و مقدّمه به زبان فارسی است. کتاب دارای 80 صفحه است. این اثر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. در آغاز، فهرست مطالب درج شده و در انتهای اثر فهرستی از آثار انتشارت نجم کبری و برخی از آثار مصحح درج شده است.
| |
|
| |
| ==پانویس ==
| |
| <references />
| |
|
| |
| ==منابع مقاله==
| |
| مقدّمه و متن کتاب
| |
|
| |
| ==وابسته‌ها==
| |
| {{وابسته‌ها}}
| |
|
| |
| [[تأویلات باطنی در شهود معنوی رنگ و نور]]
| |
|
| |
| [[مکتوبات علاء‌الدّوله سمنانی]]
| |
|
| |
| [[آشنایی با مکتب کبرویه]]
| |
|
| |
| [[سعدالدین حموی (زندگی، سلوک و اندیشه)]]
| |
|
| |
| [[نجم کبری]]
| |
|
| |
| [[نجم الدّین کبری، پیر ولی تراش]]
| |
|
| |
|
| |
| [[رده:کتاب‌شناسی]]
| |
| [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
| |
| [[رده: تصوف و عرفان]]
| |
| [[رده:طرائق صوفیه]]
| |
| [[رده:شهریور(1400)]]
| |
| [[رده:مقالات کاربران]]
| |
