۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
روضة الناظر و جنّة المناظر: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۶: | خط ۳۶: | ||
}} | }} | ||
'''روضة الناظر'''، اثر موفق‌الدین عبدالله بن احمد مقدسی | '''روضة الناظر'''، اثر [[ابن قدامه، عبدالله بن احمد|موفق‌الدین عبدالله بن احمد مقدسی حنبلی]]، مشهور به [[ابن قدامه، عبدالله بن احمد|ابن قدامه]] (541-620ق)، اثرى در اصول فقه حنبلى است که با تحقیق [[اسماعيل، شعبان محمد|شعبان محمد اسماعیل]]، به چاپ رسیده است. | ||
==نام‌های دیگر کتاب== | ==نام‌های دیگر کتاب== | ||
نام اصلى کتاب، «روضة الناظر | نام اصلى کتاب، «روضة الناظر و جنّة المناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل» است که گاه به‌اختصار، «الروضة» نامیده مى‌شود<ref>ر.ک: حسینی آهق، مریم</ref>. | ||
==تاریخ نگارش== | ==تاریخ نگارش== | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۶: | ||
ابن قدامه در بیشتر موضوعات اصولى، ابتدا نظر مقبول خود را فشرده بیان کرده و پس از ذکر دیدگاه‌هاى مخالفان و نقد آنها، به‌اختصار نظر خود را تبیین و مدلل ساخته است. او گاهى به ثمره اختلاف نظر اشاره کرده و افزون بر آراى حنبلیان، به آراى اصولى دیگر مذاهب اهل سنت و ادله آنان نیز توجه داشته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ابن قدامه در بیشتر موضوعات اصولى، ابتدا نظر مقبول خود را فشرده بیان کرده و پس از ذکر دیدگاه‌هاى مخالفان و نقد آنها، به‌اختصار نظر خود را تبیین و مدلل ساخته است. او گاهى به ثمره اختلاف نظر اشاره کرده و افزون بر آراى حنبلیان، به آراى اصولى دیگر مذاهب اهل سنت و ادله آنان نیز توجه داشته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
مهم‌ترین ادله مورد استناد ابن قدامه در تأیید دیدگاه خود یا در مقام نقد مخالفان عبارتند از: کتاب، سنت (به‌ویژه روایات احمد بن حنبل)، اجماع و قیاس<ref>ر.ک: همان</ref>. | مهم‌ترین ادله مورد استناد [[ابن قدامه، عبدالله بن احمد|ابن قدامه]] در تأیید دیدگاه خود یا در مقام نقد مخالفان عبارتند از: کتاب، سنت (به‌ویژه روایات احمد بن حنبل)، اجماع و قیاس<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
روش اصولى ابن قدامه در «روضة الناظر»، همانند شافعیان، «روش متکلمان» است که مبتنى بر قواعدى اصولى است که بر اساس دلایل عقلى و لفظى بنا نهاده شده‌اند، بدون آنکه فروع فقهى مبناى استخراج قواعد باشد. در این شیوه اصولى، که غالب شافعیان، مالکیان و حنبلیان بدان پایبندند، فروع فقهى تنها براى شاهد مثال مورد توجه و استناد قرار مى‌گیرند<ref>ر.ک: همان</ref>. | روش اصولى ابن قدامه در «روضة الناظر»، همانند شافعیان، «روش متکلمان» است که مبتنى بر قواعدى اصولى است که بر اساس دلایل عقلى و لفظى بنا نهاده شده‌اند، بدون آنکه فروع فقهى مبناى استخراج قواعد باشد. در این شیوه اصولى، که غالب شافعیان، مالکیان و حنبلیان بدان پایبندند، فروع فقهى تنها براى شاهد مثال مورد توجه و استناد قرار مى‌گیرند<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
مقدمه محقق، در سه بخش کلی زیر، سامان یافته است: | مقدمه محقق، در سه بخش کلی زیر، سامان یافته است: | ||
# در بخش اول، به‌منظور بررسی خصائص شریعت اسلام، به موضوعاتی همچون حفظ اصول شریعت از تحریف و تبدیل<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص7</ref>، معجزات مستمر آن و رابطه آن با عقل و فطرت<ref>ر.ک: همان</ref>، اهلیت اجتهاد<ref>ر.ک: همان، ص9</ref>، تعلیمات پیامبر(ص) پیرامون چگونگی مواجه با امور جدید<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>، تطبیق قواعد اصولی توسط صحابه<ref>ر.ک: همان</ref>، تبعیت تابعین از صحابه<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>، ظهور حوادث و وقایع جدید و...<ref>ر.ک: همان، ص16</ref>. | # در بخش اول، به‌منظور بررسی خصائص شریعت اسلام، به موضوعاتی همچون حفظ اصول شریعت از تحریف و تبدیل<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص7</ref>، معجزات مستمر آن و رابطه آن با عقل و فطرت<ref>ر.ک: همان</ref>، اهلیت اجتهاد<ref>ر.ک: همان، ص9</ref>، تعلیمات پیامبر(ص) پیرامون چگونگی مواجه با امور جدید<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>، تطبیق قواعد اصولی توسط صحابه<ref>ر.ک: همان</ref>، تبعیت تابعین از صحابه<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>، ظهور حوادث و وقایع جدید و...<ref>ر.ک: همان، ص16</ref>. | ||
# در بخش دوم، به شرح حال مفصل ابن قدامه پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون نام و نسب<ref>ر.ک: همان، ص24</ref>، شیوخ<ref>ر.ک: همان، ص25</ref>، شاگردان<ref>ر.ک: همان، ص26</ref>، عقیده<ref>ر.ک: همان</ref>، مذهب فقهی<ref>ر.ک: همان، ص28</ref>، جایگاه علمی<ref>ر.ک: همان</ref> و وفات<ref>ر.ک: همان، ص29</ref>، در اختیار خواننده قرار گرفته و در پایان، به معرفی آثار وی در شش قسمت کلام<ref>ر.ک: همان، ص30</ref>، اصول فقه<ref>ر.ک: همان</ref>، فقه<ref>ر.ک: همان، ص31</ref>، کتاب و سنت<ref>ر.ک: همان</ref>، فضایل و اخلاق<ref>ر.ک: همان</ref> و تاریخ و انساب<ref>ر.ک: همان، ص32</ref>، پرداخته شده است. | # در بخش دوم، به شرح حال مفصل [[ابن قدامه، عبدالله بن احمد|ابن قدامه]] پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون نام و نسب<ref>ر.ک: همان، ص24</ref>، شیوخ<ref>ر.ک: همان، ص25</ref>، شاگردان<ref>ر.ک: همان، ص26</ref>، عقیده<ref>ر.ک: همان</ref>، مذهب فقهی<ref>ر.ک: همان، ص28</ref>، جایگاه علمی<ref>ر.ک: همان</ref> و وفات<ref>ر.ک: همان، ص29</ref>، در اختیار خواننده قرار گرفته و در پایان، به معرفی آثار وی در شش قسمت کلام<ref>ر.ک: همان، ص30</ref>، اصول فقه<ref>ر.ک: همان</ref>، فقه<ref>ر.ک: همان، ص31</ref>، کتاب و سنت<ref>ر.ک: همان</ref>، فضایل و اخلاق<ref>ر.ک: همان</ref> و تاریخ و انساب<ref>ر.ک: همان، ص32</ref>، پرداخته شده است. | ||
# در قسمت سوم، به تشریح و تبیین روش ابن قدامه در تألیف اثر حاضر، پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص33-48</ref>. | # در قسمت سوم، به تشریح و تبیین روش ابن قدامه در تألیف اثر حاضر، پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص33-48</ref>. | ||
ابن قدامه در مقدمه کتاب، مباحثى از علم منطق را آورده است. البته برخى از نسخه‌هاى کتاب این مقدمه را ندارد<ref>ر.ک: حسینی آهق، مریم</ref>. | [[ابن قدامه، عبدالله بن احمد|ابن قدامه]] در مقدمه کتاب، مباحثى از علم منطق را آورده است. البته برخى از نسخه‌هاى کتاب این مقدمه را ندارد<ref>ر.ک: حسینی آهق، مریم</ref>. | ||
به نظر برخى مؤلفان، «روضة الناظر» افزون بر تنظیم فصول و ابواب، از نظر محتوا و نحوه بیان مطالب هم از «المستصفى» الگو گرفته و بسیار تحت تأثیر آن بوده است. حتى گفته شده است، این کتاب، در واقع تلخیص کتاب غزالى است و فقط ترتیب برخى مباحث در «روضة الناظر» تغییر یافته و آراى برخى فقها، به‌ویژه حنبلیان افزوده شده است؛ ازاین‌رو، «روضة الناظر» در زمینه توجه به آراى اصولى حنبلیان و نقد و بررسى آنها از بهترین آثار بشمار مى‌رود<ref>ر.ک: همان</ref>. | به نظر برخى مؤلفان، «روضة الناظر» افزون بر تنظیم فصول و ابواب، از نظر محتوا و نحوه بیان مطالب هم از «المستصفى» الگو گرفته و بسیار تحت تأثیر آن بوده است. حتى گفته شده است، این کتاب، در واقع تلخیص کتاب غزالى است و فقط ترتیب برخى مباحث در «روضة الناظر» تغییر یافته و آراى برخى فقها، به‌ویژه حنبلیان افزوده شده است؛ ازاین‌رو، «روضة الناظر» در زمینه توجه به آراى اصولى حنبلیان و نقد و بررسى آنها از بهترین آثار بشمار مى‌رود<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
ابن قدامه در پاره‌اى مباحث کتاب دیدگاه‌هاى اصولى شافعیان، از جمله غزالى، را نقد کرده است. این نکته نیز درخور تأمل است که در پاره‌اى موارد، یک باب از المستصفى با همان تعابیر یا با الفاظى دیگر در «روضة الناظر» آمده، ولى در آن هیچ اشاره‌اى به المستصفى نشده و نام غزالى به‌ندرت در کتاب ذکر شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ابن قدامه در پاره‌اى مباحث کتاب دیدگاه‌هاى اصولى شافعیان، از جمله غزالى، را نقد کرده است. این نکته نیز درخور تأمل است که در پاره‌اى موارد، یک باب از المستصفى با همان تعابیر یا با الفاظى دیگر در «روضة الناظر» آمده، ولى در آن هیچ اشاره‌اى به المستصفى نشده و نام [[غزالی، محمد بن محمد|غزالى]] به‌ندرت در کتاب ذکر شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
البته ابن قدامه در این اثر افزون بر المستصفى، از چند کتاب دیگر هم بهره برده است. از جمله «العدة» ابن فراء حنبلى (متوفى 458ق) و «التمهيد» ابوالخطاب محفوظ کلوذانى (متوفى 510ق) که آراى حنبلیان غالبا از این دو اثر نقل شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | البته [[ابن قدامه، عبدالله بن احمد|ابن قدامه]] در این اثر افزون بر المستصفى، از چند کتاب دیگر هم بهره برده است. از جمله «العدة» ابن فراء حنبلى (متوفى 458ق) و «التمهيد» ابوالخطاب محفوظ کلوذانى (متوفى 510ق) که آراى حنبلیان غالبا از این دو اثر نقل شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
ابن قدامه در مقام نقد آراى مخالفان، به‌ندرت به نام آنان اشاره کرده است. وى ظاهرا از کتاب «الوصول إلی الأصول» ابوالفتح ابن برهان (متوفى 518ق)، بدون اشاره به نام آن، هم استفاده کرده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ابن قدامه در مقام نقد آراى مخالفان، به‌ندرت به نام آنان اشاره کرده است. وى ظاهرا از کتاب «الوصول إلی الأصول» ابوالفتح ابن برهان (متوفى 518ق)، بدون اشاره به نام آن، هم استفاده کرده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
| خط ۸۰: | خط ۸۰: | ||
در این کتاب، در موارد مقتضى دیدگاه‌هاى معتزله، اهل ظاهر، لغت‌شناسان، متکلمان، علماى شیعه و حتى یهود مطرح شده است، بدون آنکه نام صاحبان رأى یا اثر آنان ذکر شود<ref>ر.ک: همان</ref>. | در این کتاب، در موارد مقتضى دیدگاه‌هاى معتزله، اهل ظاهر، لغت‌شناسان، متکلمان، علماى شیعه و حتى یهود مطرح شده است، بدون آنکه نام صاحبان رأى یا اثر آنان ذکر شود<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
«روضة الناظر» در میان فقهاى اهل سنت، به‌ویژه حنبلیان با اقبال بسیار روبه‌رو شد و امروزه نیز این اثر و شروح آن در دانشگاه‌هاى مختلف، به‌ویژه در عربستان سعودى، متن درسى است. ابن قدامه در تألیف مهم‌ترین کتاب فقهى خود، المغني، از قواعد اصولى مقبول خود بهره جسته است. این قواعد را جیلالى مرینى در اثر خود | «روضة الناظر» در میان فقهاى اهل سنت، به‌ویژه حنبلیان با اقبال بسیار روبه‌رو شد و امروزه نیز این اثر و شروح آن در دانشگاه‌هاى مختلف، به‌ویژه در عربستان سعودى، متن درسى است. [[ابن قدامه، عبدالله بن احمد|ابن قدامه]] در تألیف مهم‌ترین کتاب فقهى خود، المغني، از قواعد اصولى مقبول خود بهره جسته است. این قواعد را [[جیلالى مرینى]] در اثر خود «[[القواعد الأصولية وتطبيقاتها الفقهية عند ابن قدامة في كتابه المغني]]» گرد آورده است. بااین‌همه، [[ابن قدامه، عبدالله بن احمد|ابن قدامه]] در المغني، نام «روضة الناظر» را ذکر نکرده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
«روضة الناظر» را دانشمندان بسیارى، شرح یا تلخیص کرده‌اند، که از | «روضة الناظر» را دانشمندان بسیارى، شرح یا تلخیص کرده‌اند، که از جمله تلخیص‌هاى متقدم آن، «[[البلبل في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل]]» [[سلیمان بن عبدالقوى صرصرى]] (طوفى) است که در 1383ق در ریاض چاپ شد. طوفى مطالبى را به اصل کتاب افزوده و برخى مباحث، از جمله مقدمه را حذف کرده است. طوفى در 708ق، کتاب خود را شرح کرده که به کوشش [[ترکی، عبدالله بن عبدالمحسن|عبداللّه بن عبدالمحسن ترکى]] با عنوان «[[شرح مختصر الروضة]]» بارها چاپ شده است. این شرح مورد توجه فقهاى حنبلى بوده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
جمله تلخیص‌هاى متقدم آن، | |||
ابن بدران عبدالقادر دمشقى تعلیقاتى بر «روضة الناظر» نگاشته که باعنوان «نزهة الخاطر العاطر»، در دو جلد، در 1412ق، در بیروت چاپ شده است. محمد بن ابوالفتح حنبلى (متوفى 709ق) نیز «روضة الناظر» را تلخیص کرده است که با عنوان «تلخيص روضة الناظر وجنة المناظر في أصول الفقه» در 1429ق، در ریاض چاپ شد. اثر چاپ‌شده دیگر، کتاب «كشف الساتر: شرح غوامض روضة الناظر» محمد صدقى بورنو غزى است. همچنین شرح عبدالکریم بن على نمله با عنوان «إتحاف ذوي البصائر بشرح روضة الناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل» در چهار جلد چاپ شده است. کتاب دیگر، «مذكرة أصول الفقه» محمد امین شنقیطى، فقیه مالکى، است که در 1430 در مصر چاپ شده است. شنقیطى این شرح را با توجه به کتاب «مراقي السعود» عبداللّه بن ابراهیم شنقیطى (فقیه مالکى) نگاشته و ازاین‌رو، افزون بر آراى فقهاى شافعى و حنبلى، آراى فقیهان مالکى نیز به‌گونه تطبیقى در این کتاب مطرح شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ابن بدران عبدالقادر دمشقى تعلیقاتى بر «روضة الناظر» نگاشته که باعنوان «نزهة الخاطر العاطر»، در دو جلد، در 1412ق، در بیروت چاپ شده است. محمد بن ابوالفتح حنبلى (متوفى 709ق) نیز «روضة الناظر» را تلخیص کرده است که با عنوان «تلخيص روضة الناظر وجنة المناظر في أصول الفقه» در 1429ق، در ریاض چاپ شد. اثر چاپ‌شده دیگر، کتاب «كشف الساتر: شرح غوامض روضة الناظر» محمد صدقى بورنو غزى است. همچنین شرح عبدالکریم بن على نمله با عنوان «إتحاف ذوي البصائر بشرح روضة الناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل» در چهار جلد چاپ شده است. کتاب دیگر، «مذكرة أصول الفقه» محمد امین شنقیطى، فقیه مالکى، است که در 1430 در مصر چاپ شده است. شنقیطى این شرح را با توجه به کتاب «مراقي السعود» عبداللّه بن ابراهیم شنقیطى (فقیه مالکى) نگاشته و ازاین‌رو، افزون بر آراى فقهاى شافعى و حنبلى، آراى فقیهان مالکى نیز به‌گونه تطبیقى در این کتاب مطرح شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||