جستارهایی در معرفت مرگ: تفاوت میان نسخه‌ها

این گونه ما باید منتظر تحلیلهایی فلسفی ـ عرفانی باشیم. طبیعتاً بررسی مرگ در سخنان فلاسفه ما را با مرگ سقراط و جام شوکردان و اندیشه های افلاطون و فلوطین آشنا می‌کند و بررسی های کهن هنوز هم برای ما سنگ بنای محکم معرفت پنداشته می‌شود. چنانکه نویسنده جستارها خود به این مسائل اشاره کرده و به تحلیل و نقد آن پرداخته است. با آنکه کتاب عنوانی فلسفی دارد و قرار است نگرشی فلسفی را هم ارائه بدهد ولی هر از گاهی نگاهی دینی و الهیّاتی در آن وجود دارد و این هم در پدیده‌ی مرگ و بررسی آن امری طبیعی است زیرا ادیان در این باره بیش از دیگران به این مقوله اهتمام کرده اند، خاصه در اسلام و قرآن می‌توان بهترین نگرش را در این خصوص یافت و ارائه داد و این چیزی است که نویسنده بدان توجّه داشته است. در بین منابع نویسنده لااقل سه کتاب غربی در خصوص مرگ وجود دارد که عبارتند از: [[مرگ]] اثر تاد می، [[مرگ سقراط]] نوشته‌ی رومانو گواردینی و [[مرگ(مجموعه مقالات)]] که جمعی از نویسندگان غربی آن را نوشته اند که به اهتمام محمّد صنعتی به انتشار رسیده است. وجود این آثار هم توجّه گسترده به مرگ را در همه جا نشان می‌دهد و هم اینکه نویسنده‌ی ما نیز از اینهمه غافل نبوده و د رجریان تتبّعات و پژوهشهای قدیم و جدید و همین طور شرق و غرب بوده است. نگاهی به گستره‌ی منابع وسعت نگرش مؤلّف را به خوبی نشان می‌دهد، خاصّه این که او خود در مقولات فلسفی و عرفانی و نیز دین پژوهشی هم صاحبنظر است و هم صاحب اثر.

کتاب به طور اختصاصی به مقوله‌ی مرگ می‌پردازد و از مناظر فلسفه، عرفان و دین آن را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. عناوین کتاب هم حاکی است که این سه دید در آن لحاظ شده است. یعنی در کنار فلسفه و عرفان به الهیّات نیز توجّه شده است. نویسنده کتاب، [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در نخستین بخش از کتاب مورد بحث بر این است که شاخت مرگ و دانستن حقیقت و ماهیّت آن کاری دشوار و پیچیده است و شاید تا کنون کسی به طور مستقیم و به جد به این مقوله نپرداخته باشد. البتّه غرض این نیست که حرف و حدیثی از آن به میان نیامده باشد و یا مقالاتی در آن باب وجود نداشته باشد بلکه سخن در پیچیده و غامض بودن آن و معلوم نبودن هویّت واقعی و حقیقت راستین آن است <ref>متن، ص 11</ref>. نویسنده کتاب در بخشی از همین فصل با زبان ساده می‌گوید: شاید برخی در پرسش مرگ چیست؟ به شکل بسیار ساده بگویند نبودن زندگی؛ و مشکل در همینجا است. با عدم مرگ، زندگی تعریفی ناقص و مبهم دارد چنانکه زندگی را نمی‌توان تنها با نبودن مرگ تعریف و توصیف نمود.  

نویسنده از قول [[ابونعیم اصفهانی]] روایتی را در [[حلیة الأولیاء]] نقل کرده که حوّا وقتی که مطّلع شد فرزندش هابیل کشته شده شنیدن این امر برایش نامأنوس و ناشناخته بود. زیرا معنا و مفهومی از مرگ و نیستی در ذهن نداشت، این است که پرسید این یعنی چه؟ و واقعاً جالب است، زیرا هیچ زمینه ای از فهم آنچه که نیست هنوز برای وی پدید نیامده بود و نا آشنایی با آن پدیده وی را در نگاه اوّل کاملاً خنثا و بی تفاوت کرده بود. حوّا هیچ تصوّری از مرگ نداشت، ما نیز با آنکه هزاره ها از آن گذشته به واقع تصوّر درستی از مرگ نداریم، زیرا خود مستقیماً آن را چنانکه باید و شاید تجربه نکرده ایم و حسّی واقعی از آن نداریم، این است که ترسهایمان نیز از خودِ مرگ موهومی و غیر واقعی است و در واقع ترس از چیزهای دیگر است نه از خود مرگ.

فصل دیگر کتاب با عنوان بودن یا نبودن هر چند ما را به نمایشنامه‌ی [[برشت]] می‌برد، ولی نویسنده به ابیاتی از [[مولانا]] استناد می‌کند که هفت قرن قبل از برشت بودن یا نبودن را از نوعی دیگر مورد تحلیل قرار داده است. <ref>مثنوی معنوی، د5، ابیات 1770-1760</ref>. و نویسنده پیرو آن می‌نویسد: بودنِ مرگ، یا نبودنِ مرگ؟ در اینجا مسئله این است. <ref>متن، ص 32</ref>. نویسنده در بخشی از این فصل میگوید: جالب است که این مقوله را مولانا در مثنوی بحث می‌کند، یعنی حدود هشت‌صد سال پیش از این، این بحث و این چالشِ جدّی وجود داشته و دو دسـته با دو باور به مسـئله‌ی «مـرگ» اندیشه می‌کردند و یکی بر این است که ای‌کاش نبود و دیگری وجود مرگ را ضروری و لازم می‌داند، نهایت این‌که مرگ باوری و باور به این‌که مرگ هست مسئله‌ی مشترک و یقینیِ هر دو گروه است و کسی وجود مرگ را انکار نمی‌کند، هر چند که انکارکردنی هم نیست و لاجَرَم تنها موردی است که بی‌ نهایت به تجربه‌ی افراد درآمده، اعم از دیدن مرگ دیگران، دوستان و آشنایان و همسایگان و اقوامِ دور و نزدیک؛ و یا احتمال و تقریب مرگ خود در ظهور و بروز حوادث <ref>متن، صص 40-39</ref>.

در فصل مردن به جای دیگری توجّه اصلی بر روی نمایشنامه ای مشهور از تراژدی نویس یونان باستان [[اوریپید]] به نام آلسست (Alceste) است. که واقعاً مفهوم و امر شگفتی است از این رو نویسنده چند پرسش را مطرح می‌کند: آیا چنین چیزی ممکن است؟ آیا کسی هست که چنین کاری را انجام بدهد؟ اگر چنین چیزی ممکن باشد دلیل آن چیست؟ دیگران در این خصوص چه می‌اندیشند؟ دیگران در باره‌ی کسی که اقدام به این کار کرده چه خواهند گفت؟ اینها واقعاً پرسشهای مهم و به جایی است. هر کسی فقط می‌تواند برای خود و به جای خود بمیرد و کسی نمی‌تواند به جای کس دیگر چنین کاری را انجام بدهد و لذا یکی از بخشهای قابل توجّه که مؤلّف با دقّت به آن پرداخته همین فصل است که نمی‌توان به سادگی از آن گذشت.

در فصل خواب و مرگ با پیشینه ای روایی که برای ما وجود دارد فهم آن را آسان می‌کند. قرابت مرگ و خواب و یا شباهت آن دو به هم به نوعی قابل فهم است. نویسنده در ابتدای این فصل با اشاره به حدیث مشهور: «النّاس نیام اذا ماتوا النتبهوا»<ref>المناقب خوارزمی، ص 375</ref>. بحثی الهیاتی را مدّ نظر قرار می‌دهد و با ذکر یکی دو آیه که از موقعیّت روح به هنگام خواب سخن می‌گوید و چند روایتی که خواب و مرگ را در ارتباط با هم نشانه می‌رود ما را وازد بحثی دینی ولی با رویکری عقلانی و فلسفی می‌کند تا به بهترین وجه بتوانیم این قرابت و مشابهت را ملموس بدانیم.

فصل مرگ سقراط از مهمترین فصولی است که نویسنده بدان پرداخته است. نه تنها از مرگ سقراط و نوشیدن جام شوکران سخن گفته بلکه مرگ را از دید سقراط و افلاطون به نقد و بررسی کشیده است و بدین معنا اشاره می‌کند که فلسفه نسبتی با مرگ دارد و گویی فلسفه تمهیدی برای نه تنها فهم مرگ بلکه تجربه‌ی و استقبال از آن است. نویسنده در نسبت فلسفه و مرگ می‌نویسد: همان‌گونه که پیش‌ازاین هم بیان داشتیم ارتباطی تنگاتنگ بین فلسفه و مرگ وجود دارد. فیلسوف تنها از طریق مرگ قادر خواهد بود که از عالم پست مادی عبور نماید و به جهان معنوی و یا به عالم عقول که همان عالم مجرّدات است راه یابد و لذا شایسته است که به اصل مرگ علاقه‌ مند باشد و به جد از آن استقبال نماید. فیلسوفی که دارای عقل پخته است این عقل برای کمال بیشتر محتاج ورود و حضور در عالم مجرّدات است و چنانچه این امکان برای وی نباشد طبیعی است که نمی‌تواند به فهم درستی از حقیقت راه یابد، چه در این عالم بخش نازلی از حقیقت وجود دارد زیرا این عالم که ناسوت است حداقل حقیقت و معرفت را می‌توان اکتساب نمود، اصل حقیقت و گستره‌ی آن بیرون از این عالم است، و بیرون از این عالم نیز همان عالم برزخ است که مدخل ورودی به عالم بی‌نهایت مجرّدات است <ref>متن، صص 106-105</ref>.

از دیگر فصلهای جذآب کتاب «مرگ در قرآن» است. با اشاراتی به آیات و به استناد آیات از الفاظی استفاده می‌کند که در دیگر متون امکان چنین بررسی ای وجود ندارد. واژگان گسترده و عمیقی که قرآن در معرفت الموت مدّ نظر قرار داده به واقع خود محتاج پژوهشی وسیع و ژرف است. به هر حال مؤلّف کتاب به چند واژه اشاره کرده و به شرح و تفسیر مختصر آن پرداخته است که به ترتیب عبارتند از: فوت، موت، قتل و هلاک. برای هر کدام آیه یا آیاتی را چاشنی کرده و احیاناً به حدیثی هم سند داده است. در فصل دیگر به معرّفی عزرائیل یا همان ملک الموت پرداخته و از طریق قرآن و حدیث و بعد از دید [[مولانا]] آن را مورد التفات قرار داده است. در خصوص  قرآن و حدیث به این اهتمام شده که مرگ از سه طریق اعمال می‌شود، یکی از سوی خداوند، دوّم از طریق فرشته ای خاص به نام ملک الموت و سه دیگر از دیگر دیگر فرشتگان، که برای هر کدام چندین شاهد قرآنی چاشنی شده است. در بخش نگاه مولانا نیز رویکرد مولانا مربوط به داستان خلقت جسم «آدم» است که از بین چهار فرشته‌ی شهیر تنها عزرائیل توفیق اخذ مشتی خاک از زمین را برای ساختن جسم آدم پیدا می‌کند و از همین بابت وی را مؤاخذ و گیرنده‌ی روح آدمی قرار داده اند.