روح و ریحان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''روح و ریحان''' تألیف [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] است که به تفسیر اقوال و کلمات پیچیده ی عارف بزرگ و شهیر، بایزید بسطامی می پردازد. این کتاب مفصّل و دو جلدی برای نخستین بار است که به گونه ای علمی و دقیق به شرح سخنان دشوار این عارف بزرگ اسلامی پرداخته است. بایزید بسطامی با عناوین قطب العارفین و سلطان العارفین از نامورترین شخصیتهای عرفانی و و صوفیانه ی جهان اسلام و کشور ایران است. گفتنی است که نویسنده ی محترم کتاب [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] غیر از این، چندین اثر دیگر در باره ی بایزید را در کارنامه ی پژوهشهای علمی ـ عرفانی خود دارد که برخی از آنها بدین قرارند: [[بایزید بسطامی (انتشارات طرح نو)]]، [[بایزید پیر بسطام]]، [[حکایات و روایات بایزید]]، [[بایزید سیّاح بحر تجرید]]، [[آتش نهفته، شرح زندگی، سلوک و اندیشه ی بایزید بسطامی]].

== ساختار==

کتاب [[روح و ریحان]] اثری دو جلدی است که به شرح آراء و اقوال بایزید بسطامی می پردازد، کاری که پیش از این به طور مستقل و فراگیر بی سابقه بوده است. کتاب دارای مقدّمه ای شانزده صفحه ای است که بایزید را معرّفی کرده و ضرورت توجّه به او را در فرهنگ عرفانی و صوفیانه متذکّر شده است. در این مقدّمه برای معرّفی بایزید از منابع متعدّدی هم استفاده کرده است که از آن جمله [[وفیات الاعیان (ابن خلکان)]]، [[کشف المحجوب]]، [[تذکرة الاولیاء]]، [[فیه ما فیه]]، [[جواهر الاسرار]] و مأخذی دیگر استفاده کرده است. نویسنده در انتهای مقدّمه که در خصوص کتاب، یعنی [[روح و ریحان]] توضیح می دهد بیان می¬کند: سخنان بایزید در بین عارفان همواره از ظرائف و اسرار بسیاری برخوردار بوده است و از بابت سنگینی مفاهیم مندرج در خلال سخنان وی باعث شده تا بسیاری نتوانند ارتباط خوب و در عین حال درستی با وی برقرار نمایند، این است که به دلایل بسیار زیاد سخنان رمزی و پیچیده ی وی محتاج شرح و تفسیر و در مواردی نیازمند تأویل است تا به درستی شناخته شود و برای خواننده و شنونده نیز تأثیر درست و بایسته را بگذارد <ref>مقدمه، ص 22</ref>.

در این دو جلد چنانکه در مقدّمه نیز بدان متذکّر شده اند هر جلد به شرح و تفسیر پنجاه و پنج عبارت از بایزید پرداخته است و لذا در مجموع به یکصد و ده عبارت و قول از وی پرداخته و مورد شرح و تفسیر قرار گرفته است. این اقوال نیز هم با شماره در فهرست معلوم شده است و هم با کلمه ی «گفت:». سرآغاز کتاب نبز با عبارتی زیبا از بایزید به طور برجسته در یک صفحه قرار گرفته است که آن چنین است: «به صحرا شدم، عشق باریده بود و زمین تر شده. چنان که پای به برف فرو شود به عشق فرو می شد».

کتاب سرشار از عبارتهایی است که نویسنده از دیگر منابع در شرح و تفسیر خود مورد توجّه قرار داده و در پاورقی های متعدد در هر صفحه می توان آنها را مورد ملاحظه قرار داد، در این بین اشارات و ارجاعات زیادی هم به آثار خود مؤلّف دیده می شود که استناد آن در پاورقی ها قید شده است و چنان می نماید که بدون مراجعه و مطالعه ی آنها کار فهم دقیق سخنان و آراء عرفانی  بایزید چندان آسان نخواهد بود.

در جلد اوّل ما شاهد 55 سخن از بایزید به همراه شرح و تفسیر آن هستیم که از شماره یک تا 55 را شامل می شود و در جلد دوّم دقیقاً ادامه ی همین شماره را تا انتها شاهد هستیم یعنی از شماره 56 الی 110. ضمن این که هر دو جلد برای خود مقدّمه ای مستقل دارد و در انتهای مقدّۀمه ی جلد دوّم تاریخ 1394 خورشیدی و ایّام سوگواری سلطان العاشقین، حضرت اباعبدالله الحسین (ع) قید شده است.

چنانکه از متن و مقدّمه ی کتاب بر می آید نویسنده همانگونه که شیوه ی نوشتاری اوست همه جا به منابع متعدّد و دست اوّل اشاراتی دارد و هر پژوهش او نشان از آن دارد که از هیچ سند و مدرکی در پژوهش خود باز نمی ماند و همه را مو به مو مورد دقّت و تأمّل قرار می دهد. در اینجا نیز در همان مقدّمه چند صفحه را به معرّفی منابع و مأخذ و هر نوشته ای که چه پیشینه محسوب شود و چه اثری معاصر، چه فارسی و عربی باشد و چه به زبانهای بیگانه و غربی توجّه و رد پای آن را دنبال و بیان کرده است. <ref>مقدمه، صص 22- 17</ref>. برای نمونه در کارهای جدید به کسانی چون استاد [[زرّین کوب]]، [[سعید نفیسی]]،  [[قاسم غنی]]، [[هانری کوربن]]، [[رینولد نیکلسون]]، [[برتلس]]، [[استیس]]، [[آربری]]، [[ماسینیون]] و دیگران اشاره کرده است.

نخستین سخن که مورد تفسیر قرار گرفته است عبارتی است از تذکرة الاولیاء شیخ عطار <ref>تذکرة الاولیاء،، ص 102</ref>. که چنین است: 1- گفت: کس باشد که به زیارت ما آید و ثمره ی آن لعنت بود و کس باشد که بیاید و فایده ی آن رحمت بود. گفتند: چگونه؟ گفت: یکی بیاید و حالتی بر من غالب آید که در آن حالت با خود نباشم، مرا غیبت کند و در لعنت افتد و دیگری بیاید حق را بر من غالب یابد، معذور دارد. ثمره ی آن رحمت بود.

نویسنده در گفتار 46 بیان می کند: گفت: خدای تعالی را بندگانند که اگر بهشت با همه ی زینت بر ایشان عرضه کنند، ایشان از بهشت همان فریاد کنند که دوزخیان از دوزخ <ref>متن، ج1، ص 20</ref>. این سخن که در تذکرة الاولیاء است نمونه های دیگری هم با اندکی اختلاف و یا به زبان غیر پارسی در [[رساله قشیریه]] و [[حلیة الاولیاء]] آمده است. نویسنده در شرح این سخن مصداق این افراد را انبیاء و اولیاء خاص در نظر گرفته و در انتهای بحث خود می گوید: «عارفان در هر جایی که او باشد خوشدل و راحتند و برایشان بهشت و دوزخ فرقی نمی کند، بهشتی که نظر او نباشد همان دوزخ است که فقط تغییر رنگ و نام داده است؛ و دوزخی که به آن توجّه کند شاید صورت ظاهرش آتش باشد ولی در دل این آتش آبی سرد و گوارا برای افراد وجود دارد. غرض این است که آدمی که فقط به خداوند دل ببندد و با او انس بگیرد و او یگانه معشوقش واقع شود غیر از او را بر نمی تابد، در هر لباسی و در هر حالتی» <ref>متن، ج1، صص 385-384</ref>. آخرین سخن بایزید هم که با شماره 110 مشخّص شده است عبارتی است کوتاه و عمیق که گفت: نفس صفتی است که هرگز نپرورد جز به باطل <ref>متن، ج2 ص 513</ref>.

در نگاهی مقدّماتی و کلّی به کتاب دو جلدی [[روح و ریحان]] می‌توان به چند نکته اشاره کرد:

# نکته ی دیگر وفور منابع و مأخذ صوفیانه است که نویسنده از آنها برای شرح خود بهره برده است.

# ویژگی دیگر پیوند دادن نگارشهای قدیم و جدید، صوفیانه و فقیهانه در کنار هم است که در کمتر کتابی این هماهنگسازی قابل رؤیت و دریافت است.