أخبار قبائل الخزرج: تفاوت میان نسخه‌ها

'''أخبار قبائل الخزرج'''، اثر ابومحمد عبدالمؤمن دمیاطی (613- 705ق/ 1217- 1306م) کتابی است در ذکر انساب و تراجم قبایل منسوب به خزرج بن حارثه که با تحقیق عبدالعزیز بن عمر بن عمد بیتی به چاپ رسیده است.

در فصل اول، به بحث پیرامون عصر و دورانی پرداخته شده است که دمیاطی، در آن می‌زیسته است. وی بیش از نود سال عمر کرده و در اوایل قرن هفتم تا ابتدای قرن هشتم هجری (613- 705ق) در دیار مصر، زندگی می‌کرده است. قرن هفتم هجری، شاهد تحولات اساسی در حیات سیاسی مصر بوده و دولت اسلامی آنذاک تحت سلطنت خلفای بنی‌عباس در بغداد، بر آن حکومت می‌کردند؛ اما پایه‌های این حکومت در آن دوران، تضعیف شده و حکام فقط به ظواهر دینی اکتفا کرده و همواره بین حکام محلی، جنگ و درگیری اتفاق می‌افتاد. پس‌ازآن نیز مصر و بیشتر بلاد شام، تحت سلطنت بازماندگان صلاح‌الدین ایوبی و جنگ‌های داخلی و کشمکش و نزاع قدرت، قرار داشت و دمیاطی حکومت برخی از سلاطین ممالیک از جمله سلطان ناصر محمد بن قلاوون را درک نموده است<ref>متن کتاب، همان، ص51</ref>.

در فصل دوم، به معرفی نام و نسب، زمان ولادت، خانواده و خصوصیات اخلاقی مؤلف، پرداخته شده است. نام او، عبدالمؤمن بن خلف بن شرف بن خضر بن موسی تونی دمیاطی و کنیه‌اش، ابومحمد و ابواحمد و معروف‌ترین لقبش، شرف‌الدین بوده و در تونه، از قریه‌های تنیس از توابع دمیاط مصر به دنیا آمده است<ref>همان، ص57</ref>.

در فصل سوم، به توجه و عنایت خاص دمیاطی به علوم مختلف و تبحر وی در آنها، اشاره شده است. این علوم، عبارتند از قرائات، فقه و اصول، لغت عربی و علوم مربوط به آن، علوم حدیث و تاریخ و نسب<ref>همان، ص65</ref>.

در فصل چهارم، به سفرهایی که دمیاطی برای کسب علم و دانش و شنیدن روایت، به شهرها و نقاط مختلف انجام داده، پرداخته شده است. این شهرها به چهار بخش زیر، تقسیم شده است:

فصل پنجم، به معرفی شیوخ و اساتید مؤلف، اختصاص یافته است. مصادر و منابع مختلف، در تعیین تعداد شیوخ دمیاطی دچار اختلاف شده‌اند، به‌گونه‌ای که برخی تعداد آنها را بیش از 1000 نفر، برخی 1030 نفر، برخی 1250 نفر، برخی 1270 نفر، برخی 1300 نفر و برخی نیز، این تعداد را تا 1331 نفر ذکر کرده‌اند که از جمله آنها، می‌توان از: احمد بن عمر بن ابراهیم انصاری مالکی (578- 656ق)، احمد بن مفرج بن علی دمشقی (555- 650ق)، سلیمان بن عبدالمجید بن حسن عجمی حلبی (606- 656ق)، طه بن ابراهیم بن ابی‌بکر اربلی (متوفی 676ق)، و عبدالله بن حسن بن محمد عمادی هکاری (547- 652ق) نام برد<ref>همان، ص97- 98</ref>.

در فصل ششم، به معرفی شاگردان دمیاطی پرداخته شده است. بسیاری از شاگردان وی، از بزرگان ائمه، حفاظ مشهور و از اصحاب تصانیف بسیار و مهمی بوده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از: فخرالدین احمد بن عبدالوهاب نویری (677- 733ق)، علم‌الدین قاسم بن یوسف تجیبی سبتی (670- 730ق) و تقی‌الدین محمد بن ابی‌بکر اخنائی سعدی (660- 750ق)<ref>همان، ص103- 104</ref>.

در فصل هفتم، از خلال تتبع اقوال علمای هم‌عصر و هم‌وطن دمیاطی و نیز کسانی که بعد از او بوده‌اند و بررسی القاب علمی که نشان‌دهنده علو، شأن و منزلت علمی دمیاطی می‌باشد، به جایگاه علمی و تلاش‌های وی در راه کسب علم و دانش، اشاره گردیده است<ref>همان، ص111</ref>. از جمله این علما و بزرگان، عبارتند از ذهبی، ابن کثیر دمشقی، عبدری، قاسم تجیبی، سبکی، اسنوی، ابن شاکر کتبی، ابن حجر، ابن جزری، ابن تغری بردی، مقریزی، سیوطی، ابن عماد، کتانی و سخاوی<ref>همان، ص111- 114</ref>.

فصل هشتم، در دو قسمت زیر، به معرفی تألیفات دمیاطی، اختصاص یافته است. در این زمینه به 46 مورد به‌عنوان مؤلفات و 110 مورد به‌عنوان مرویات و مسموعات اشاره شده است<ref>ر.ک: همان، ص120-125</ref>.

در فصل دوم، به‌منظور بررسی روش دمیاطی در تألیف کتاب، ابتدا به بررسی روش وی در ترتیب ماده قبایل پرداخته شده و سپس روش وی در ترتیب ماده تراجم، در سه بخش تراجم مردان صحابی، زنان صحابی و تابعین و تابعین تابعین، مورد بررسی قرار گرفته است. خزرج به حارثه، دارای پنج پسر به نام عمرو، حارث، کعب، عوف و جشم بوده که هریک از قبایل خزرج، از بطون و فرزندان هریک از ایشان و به همین اسامی، می‌باشد و مؤلف تمامی قبایل منشعب از این پنج قبیله را معرفی کرده و به شرح‌حال اعلام آنها، پرداخته و در پایان، حلفاء و موالی هر قبیله را، ذکر نموده است. روش وی ترتیب مطالب، بر اساس نسب و سن می‌باشد، بدین‌صورت که ابتدا صحابیان قبیله خزرج، اعم از مردان و زنان را معرفی نموده و سپس، به تابعین و پس‌ازآن، به معرفی فرزندان و ذریه آنان پرداخته است<ref>همان، ص165</ref>. پیرامون ماده تراجم مذکور در کتاب نیز باید بدین نکته اشاره نمود که مجموع آنها، به 904 تن می‌رسد که 388 تن از ایشان، از مردان صحابی، 186 تن از زنان صحابی و 330 تن از تابعین و افراد پس از ایشان، تا زمان مؤلف در قرن هشتم هجری می‌باشند<ref>همان، ص168</ref>.

در فصل سوم، به معرفی منابع مورد استفاده دمیاطی در تألیف کتاب، در دو بخش منابع اولیه شامل آثار امام مالک، ابن کلبی، ابن سعد و بخاری<ref>همان، ص180- 260</ref> و ثانویه شامل آثار اموی، امام شافعی، هیثم بن عدی، ابن هشام، ابن معین، علی مدینی<ref>همان، ص217- 235</ref> پرداخته شده است و پس‌ازآن متن کتاب آمده است.

فهارس کتاب، شامل فهرست آیات؛ احادیث نبوی؛ تراجم عام، قبایل خزرج، بطون، حلفا و موالی خزرج، اسانید دمیاطی، مصادر و مراجع مورد استفاده محقق و موضوعات کتاب، در انتهای جلد دوم قرار گرفته و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص149</ref> به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص188</ref>.

<references/>