۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
تفسير القمي: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'راهي' به 'راهی'
جز (جایگزینی متن - 'نويسنده' به 'نویسنده') |
جز (جایگزینی متن - 'راهي' به 'راهی') |
||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
| تعداد جلد =2 | | تعداد جلد =2 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =11288 | | کتابخانۀ دیجیتال نور =11288 | ||
| کتابخوان همراه نور =01446 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۶: | ||
}} | }} | ||
'''تفسير القمى'''، تفسيرى است روايى، به زبان عربى، نوشته [[قمی، علی بن ابراهیم|على بن | '''تفسير القمى'''، تفسيرى است روايى، به زبان عربى، نوشته [[قمی، علی بن ابراهیم|على بن ابراهیم بن هاشم قمى]]، محدث و فقيه امامى. | ||
اين كتاب، در [[رجال النجاشي|رجال نجاشى]]<ref>ص 260</ref> و [[الفهرست (طوسی)|فهرست طوسى]]<ref>ص 209</ref>، به على بن | اين كتاب، در [[رجال النجاشي|رجال نجاشى]]<ref>ص 260</ref> و [[الفهرست (طوسی)|فهرست طوسى]]<ref>ص 209</ref>، به على بن ابراهیم نسبت داده شده است و منقولاتى از آن، در كتب قدما ديده مى‌شود. | ||
== ساختار == | == ساختار == | ||
| خط ۳۹: | خط ۴۰: | ||
گاهى معانى مختلف واژه‌هاى مشترك در قرآن، ذكر شده است.<ref>براى نمونه: ج 1، ص30، 32 و 35</ref> و از آيات ديگر و روايات و اشعار شاعران بر تفسير يك آيه، دليل اقامه شده است.<ref>براى نمونه: ج 1، ص46، 132، 231، 309، 388 و ج 2، ص85 - 87</ref> و گاه به نظر عامه اشاره شده است.<ref>براى نمونه: ج 1، ص70 و ج 2، ص79، 85، 99، 142 و 226</ref> | گاهى معانى مختلف واژه‌هاى مشترك در قرآن، ذكر شده است.<ref>براى نمونه: ج 1، ص30، 32 و 35</ref> و از آيات ديگر و روايات و اشعار شاعران بر تفسير يك آيه، دليل اقامه شده است.<ref>براى نمونه: ج 1، ص46، 132، 231، 309، 388 و ج 2، ص85 - 87</ref> و گاه به نظر عامه اشاره شده است.<ref>براى نمونه: ج 1، ص70 و ج 2، ص79، 85، 99، 142 و 226</ref> | ||
در مقدمه تفسير موجود، مباحث كلى علوم قرآنى به‌صورت تقسيم‌بندى آيات در حدود پنجاه عنوان به نقل از على بن | در مقدمه تفسير موجود، مباحث كلى علوم قرآنى به‌صورت تقسيم‌بندى آيات در حدود پنجاه عنوان به نقل از على بن ابراهیم مطرح شده، سپس با ذكر آيه يا آيه‌هايى به توضيح اين عناوين پرداخته شده است. آشفتگى اين مقدمه و عدم تطابق كامل فهرست عناوين با شرح آن، حاكى از وجود اختلالى در كتاب است. در اين مقدمه از ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، خاص و عام و سبک خاصى در قرآن به نام منقطع معطوف سخن رفته است.<ref>ج 1، ص32، 46، 51، 52، 96، 167 و ج 2، ص149</ref> و گفته شده كه ترتيب آيات در هنگام جمع‌آورى آنها به هم خورده است.<ref>ج 1، ص8، 118 و ج 2، ص315</ref> | ||
على بن | على بن ابراهیم، از تحريف قرآن سخن گفته<ref>ج 1، ص10 و 11</ref> و آياتى را ذكر كرده است كه تأويل آنها در تنزيل يا با تنزيل يا قبل از تنزيل يا بعد از تنزيل است.<ref>ج 1، ص13، 14، 96، 142 و ج 2، ص68</ref> | ||
وى، از آيات قرآن براى رد مذاهب مختلف غير اسلامى، مانند بت‌پرستان و زنادقه و دهريه<ref>ج 1، ص205، 236 و ج 2، ص68</ref> و برخى از فرق اسلامى، مانند معتزله، قدَريه-كه به نظر وى همان مُجبِره‌اند و نيز ديدگاه‌هاى نادرست ديگر، استفاده مى‌كند<ref>ج 1، ص17 - 25، 212 و ج 2، ص60، 89 و 398</ref> و با آوردن رواياتى اجمالا به مذهب امر بين امرين اشاره مى‌نمايد. | وى، از آيات قرآن براى رد مذاهب مختلف غير اسلامى، مانند بت‌پرستان و زنادقه و دهريه<ref>ج 1، ص205، 236 و ج 2، ص68</ref> و برخى از فرق اسلامى، مانند معتزله، قدَريه-كه به نظر وى همان مُجبِره‌اند و نيز ديدگاه‌هاى نادرست ديگر، استفاده مى‌كند<ref>ج 1، ص17 - 25، 212 و ج 2، ص60، 89 و 398</ref> و با آوردن رواياتى اجمالا به مذهب امر بين امرين اشاره مى‌نمايد. | ||
| خط ۵۰: | خط ۵۱: | ||
== وضعيت كتاب == | == وضعيت كتاب == | ||
تفسير على بن | تفسير على بن ابراهیم، چندين بار به چاپ رسيده كه اولين بار، در 1313 بوده است. | ||
سيد طيب جزايرى نيز آن را تصحيح كرده و در 1386، در نجف، به چاپ رسانده است. نسخه مصحَح وى، در 1404 و 1367ش، در قم به چاپ رسيده است. | سيد طيب جزايرى نيز آن را تصحيح كرده و در 1386، در نجف، به چاپ رسانده است. نسخه مصحَح وى، در 1404 و 1367ش، در قم به چاپ رسيده است. | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۸: | ||
مقدمه تفسير با رساله‌اى در علوم قرآنى به نام «محكم و متشابه» شباهت‌هاى بسيارى دارد. رساله مذكور، منسوب به [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] علم الهدى است.<ref>[[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|آقا بزرگ طهرانى]]، ج 2، ص154 و ج 4، ص318</ref> و متن كامل آن، در جلد نود«بحار الانوار»<ref>ص 1 - 97</ref> درج شده است. اين رساله، روايت واحد مفصلى است از [[علی بن ابیطالب(ع)، امام اول|حضرت على(ع)]] به نقل از نعمانى در تفسير قرآن كه با يك سند متصل به [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] مى‌رسد. در سند روايت، نام راويان ضعيفى چون حسن بن على بن ابى حمزة ديده مى‌شود. در اين رساله، نخست، فهرست انواع آيات قرآنى ذكر شده كه با فهرست عناوين تفسير، شباهت بسيارى دارد، ولى فهرست روايت نعمانى دقيق‌تر و منظم‌تر است. مقايسه شرح تفصيلى عناوين در دو كتاب، از گستردگى روايت نعمانى حكايت مى‌كند؛ حتى مباحث تازه‌اى همچون وجوه معايش خلق<ref>مجلسى، ج 90، ص46 - 49</ref>) و حدود فرايض<ref>همان، ج 90، ص62 - 64</ref> در اين روايت ديده مى‌شود كه در مجموع، حجم رساله را به پنج برابر مقدمه تفسير على بن | مقدمه تفسير با رساله‌اى در علوم قرآنى به نام «محكم و متشابه» شباهت‌هاى بسيارى دارد. رساله مذكور، منسوب به [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] علم الهدى است.<ref>[[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|آقا بزرگ طهرانى]]، ج 2، ص154 و ج 4، ص318</ref> و متن كامل آن، در جلد نود«بحار الانوار»<ref>ص 1 - 97</ref> درج شده است. اين رساله، روايت واحد مفصلى است از [[علی بن ابیطالب(ع)، امام اول|حضرت على(ع)]] به نقل از نعمانى در تفسير قرآن كه با يك سند متصل به [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] مى‌رسد. در سند روايت، نام راويان ضعيفى چون حسن بن على بن ابى حمزة ديده مى‌شود. در اين رساله، نخست، فهرست انواع آيات قرآنى ذكر شده كه با فهرست عناوين تفسير، شباهت بسيارى دارد، ولى فهرست روايت نعمانى دقيق‌تر و منظم‌تر است. مقايسه شرح تفصيلى عناوين در دو كتاب، از گستردگى روايت نعمانى حكايت مى‌كند؛ حتى مباحث تازه‌اى همچون وجوه معايش خلق<ref>مجلسى، ج 90، ص46 - 49</ref>) و حدود فرايض<ref>همان، ج 90، ص62 - 64</ref> در اين روايت ديده مى‌شود كه در مجموع، حجم رساله را به پنج برابر مقدمه تفسير على بن ابراهیم رسانده است. | ||
در «بحار»، پس از نقل رساله نعمانى، از رساله‌اى مشابه، تأليف سعد بن عبداللّه اشعرى نام برده شده كه مطالب آن با ترتيبى ديگر، مشابه مطالب اين روايت است. دو باب از اين رساله، در «بحار الانوار»<ref>ج 89، ص60 - 73</ref> نقل شده كه بى‌شباهت به مباحث [[تفسير القمي|تفسير قمى]] نيست و نيز مطالبى ديگر از آن به نام تفسير سعد بن عبدالله در مجلدات مختلف «بحار» نقل شده است.<ref>براى نمونه: مجلسى، ج 80، ص47 و ج 81، ص71، 382 و ج 100، ص305</ref> [[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|آقا بزرگ طهرانى]]، اين رساله را كتاب «ناسخ القرآن و منسوخه و محكمه و متشابهه» مى‌داند<ref>ج 24، ص8</ref> كه نجاشى، در ترجمه سعد بن عبدالله، براى وى ذكر كرده است. بررسى ارتباط دقيق اين سه متن با يك‌ديگر مى‌تواند به شناخت بهتر تفسير على بن | در «بحار»، پس از نقل رساله نعمانى، از رساله‌اى مشابه، تأليف سعد بن عبداللّه اشعرى نام برده شده كه مطالب آن با ترتيبى ديگر، مشابه مطالب اين روايت است. دو باب از اين رساله، در «بحار الانوار»<ref>ج 89، ص60 - 73</ref> نقل شده كه بى‌شباهت به مباحث [[تفسير القمي|تفسير قمى]] نيست و نيز مطالبى ديگر از آن به نام تفسير سعد بن عبدالله در مجلدات مختلف «بحار» نقل شده است.<ref>براى نمونه: مجلسى، ج 80، ص47 و ج 81، ص71، 382 و ج 100، ص305</ref> [[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|آقا بزرگ طهرانى]]، اين رساله را كتاب «ناسخ القرآن و منسوخه و محكمه و متشابهه» مى‌داند<ref>ج 24، ص8</ref> كه نجاشى، در ترجمه سعد بن عبدالله، براى وى ذكر كرده است. بررسى ارتباط دقيق اين سه متن با يك‌ديگر مى‌تواند به شناخت بهتر تفسير على بن ابراهیم، تصحيح اغلاط مقدمه آن و نيز تصحيح دو متن ديگر يارى رساند. هم‌چنين نام كتاب «الناسخ و المنسوخ»، در شمار آثار على بن ابراهیم، پس از نام كتاب تفسير، ممكن است با مقدمه تفسير موجود ارتباط داشته باشد. | ||
اكنون نسخه‌اى با عنوان تفسير على بن | اكنون نسخه‌اى با عنوان تفسير على بن ابراهیم در دست است كه نخستين بار، [[حلی، حسن بن سلیمان|حسن بن سليمان حلى]] به نقل از [[شهيد اول]](متوفى 784)، منقولاتى از اين نسخه را ديده و سپس در كتب متأخر، مانند«بحار الانوار»، روايات آن، در ابواب مختلف پراكنده شده است. در اين نسخه، بارها عباراتى ديده مى‌شود كه به تفسير على بن ابراهیم ارجاع مى‌دهد<ref>براى نمونه: قمى، ج 1، ص120، 271، 313 و ج 2، ص360 و نيز [[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|آقا بزرگ طهرانى]]، ج 4، ص304 و 305</ref> به علاوه اين تفسير، از معاصران على بن ابراهیم، همچون احمد بن ادريس(متوفى 306) و حسین بن محمد بن عامر و حُمَيد بن زياد(متوفى 310) و محمد بن جعفر رزّاز (متوفى 316)، نيز روايات بسيار دارد و حتى احاديثى از محدّثان متأخر از وى، همچون ابن عقدة(249 - 332) و محمد بن عبداللّه بن جعفر حِميرى و ابن همام اسكافى(متوفى 336)، در اين كتاب ديده مى‌شود كه خود على بن ابراهیم در هيچ سندى از آنها روايت نمى‌كند. | ||
از سوى ديگر، در اين كتاب، در مواردى بسيار از مشايخ مهم على بن | از سوى ديگر، در اين كتاب، در مواردى بسيار از مشايخ مهم على بن ابراهیم، چون احمد بن محمد بن عيسى و محمد بن عيسى بن عبيد و احمد بن ابى عبدالله برقى، با واسطه معاصران على بن ابراهیم، نقل شده است. شگفت آنكه در سند ديگرى، از ابراهیم بن هاشم، پدر و استاد اصلى على بن ابراهیم، با دو واسطه روايت شده<ref>ج 2، ص339</ref> و از معاصران وى، چون محمد بن يحيى و سعد بن عبداللّه نيز با واسطه نقل شده است.<ref>ج 2، ص344</ref> اين قراين و قراين متعدد ديگر نشان مى‌دهد كه تمامى تفسير موجود از على بن ابراهیم نيست<ref>مدد الموسوى، ص84 - 94</ref> | ||
[[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|آقا بزرگ طهرانى]]، نخستين كسى است كه درباره عدم صحت انتساب تمام تفسير موجود به على بن | [[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|آقا بزرگ طهرانى]]، نخستين كسى است كه درباره عدم صحت انتساب تمام تفسير موجود به على بن ابراهیم سخن گفته و بر اين باور است كه ابوالفضل، عباس بن محمد بن قاسم، شاگرد على بن ابراهیم كه نامش در آغاز تفسير موجود آمده، روايات ابوالجارود(راوى مطالبى از امام باقر(ع) درباره تفسير) و ديگران را از اواسط جلد اول تفسير، در آن وارد كرده است.<ref>ج 4، ص303</ref>، اما شاهدى براى اين نظر در دست نيست و عباس بن محمد بن قاسم، كسى جز يكى از مشايخ مؤلف كتاب نيست كه در طريق مؤلف به على بن ابراهیم، قرار گرفته<ref>مدد الموسوى، ص93 - 94</ref> و نام وى، علاوه بر آغاز كتاب، در ميان نام راويان ديگر نيز ذكر شده است.<ref>ج 2، ص297</ref> | ||
در طرف مقابل، در كتاب «تأويل الآيات»، از تفسير على بن | در طرف مقابل، در كتاب «تأويل الآيات»، از تفسير على بن ابراهیم، مطالب بسيارى نقل شده است.<ref>براى نمونه: ص90، 127، 165 و 173</ref> كه اصلا در اين تفسير نيست؛ بنا بر اين، تفسير موجود، نه دربردارنده تمام تفسير على بن ابراهیم است و نه تمام منقولات آن از وى است، بلكه كتابى است از مؤلفى ديگر كه بيش از همه از تفسير على بن ابراهیم بهره گرفته و در آن، از طريق بيش از بيست راوى، روايات بسيارى از كتب و مصادر ديگر آورده است. حجم اين دسته از روايات، در نيمه نخست مجلد اول تفسير، بسيار اندك است و به‌تدريج افزايش مى‌يابد تا بدان‌جا كه در اواخر كتاب، تقريبا به اندازه روايات منقول از تفسير على بن ابراهیم مى‌شود. | ||
در تفسير موجود، معمولا پس از نقل از غير على بن | در تفسير موجود، معمولا پس از نقل از غير على بن ابراهیم، با آوردن نام على بن ابراهیم، به‌گونه صريح يا با ضمير، بازگشتِ متن به تفسير على بن ابراهیم يادآورى مى‌شود<ref>به جز ج 1، ص200 - 271</ref> | ||
[[شبیری زنجانی، موسی|سيد موسى شبيرى زنجانى]]، با توجه به اينكه اغلب راويانِ بخش دوم تفسير، همچون احمد بن ادريس و حسن بن على مَهزيار و محمد بن جعفر رزّاز، از استادان على بن حاتِم قزوينى بوده‌اند و هيچ راوى ديگرى از اين مجموعه افراد روايت نمى‌كند، مؤلف كتاب را على بن حاتم مى‌شناساند<ref>به نقل محمد جواد شبيرى، ص50 و نيز نجاشى، ص36 و طوسى، ج 3، ص72 و [[ابن‌بابویه، محمد بن علی|ابن بابويه]]، ج 2، ص446 و 519</ref> | [[شبیری زنجانی، موسی|سيد موسى شبيرى زنجانى]]، با توجه به اينكه اغلب راويانِ بخش دوم تفسير، همچون احمد بن ادريس و حسن بن على مَهزيار و محمد بن جعفر رزّاز، از استادان على بن حاتِم قزوينى بوده‌اند و هيچ راوى ديگرى از اين مجموعه افراد روايت نمى‌كند، مؤلف كتاب را على بن حاتم مى‌شناساند<ref>به نقل محمد جواد شبيرى، ص50 و نيز نجاشى، ص36 و طوسى، ج 3، ص72 و [[ابن‌بابویه، محمد بن علی|ابن بابويه]]، ج 2، ص446 و 519</ref> | ||
ابوالفضل، عباس بن محمد بن قاسم نيز از مشايخ على بن حاتم است.<ref>[[ابن‌بابویه، محمد بن علی|ابن بابويه]]، ج 1، ص304</ref> و ممكن است منشأ اشتباه در انتساب كتاب، تبديل نام على بن ابى سهل - كه همان على بن حاتم است - به على بن | ابوالفضل، عباس بن محمد بن قاسم نيز از مشايخ على بن حاتم است.<ref>[[ابن‌بابویه، محمد بن علی|ابن بابويه]]، ج 1، ص304</ref> و ممكن است منشأ اشتباه در انتساب كتاب، تبديل نام على بن ابى سهل - كه همان على بن حاتم است - به على بن ابراهیم، به جهت شباهت اين دو اسم، باشد. | ||
قسمت عمده تفسير موجود، نقل از تفسير على بن | قسمت عمده تفسير موجود، نقل از تفسير على بن ابراهیم است، ولى وجود نقل‌هايى در «تأويل الآيات» و برخى كتب ديگر از تفسير على بن ابراهیم - كه با احاديث و مطالب تفسير موجود تفاوت‌هاى فراوانى دارد - سبب مى‌شود كه به آنچه از تفسير على بن ابراهیم در تفسير موجود نقل شده، نتوان اعتماد كامل كرد<ref>استرآبادى، ص32، 140، 214، 216 و قس قمى، ج 1، ص30، 140، 301، 306 و [[ابن طاووس، علی بن موسی|ابن طاووس]]، ص168، 169، 170، 171 و قس قمى، ج 1، ص59، 277 و طبرسى، ج 2، ص503، 614 و قس قمى، ج 1، ص66، 72 و [[ابن شهرآشوب، محمد بن علی|ابن شهر آشوب]]، ج 4، ص272 و قس قمى، ج 1، ص155</ref> | ||
مقايسه اسناد على بن | مقايسه اسناد على بن ابراهیم در اين كتاب و اسناد على بن ابراهیم در كتاب «كافى»، از دشوارى‌هاى بسيار اين تفسير حكايت مى‌كند؛ از جمله از كوتاه بودن واسطه‌ها در بسيارى از اسناد<ref>براى نمونه: كلينى، ج 2، ص389 و قس قمى، ج 1، ص32</ref> و اين امر، سبب مى‌گردد كه در نقل از اين كتاب احتياط شود، چون اين احتمال وجود دارد كه على بن ابراهیم-كه در اواسط عمر نابينا شده بود<ref>نجاشى، ص260</ref>، مطالب تفسيرى را براى شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظيم كرده باشند؛ بنا بر اين، كتاب تفسير على بن ابراهیم در اصل نسخه‌هاى مختلف داشته، از جمله نسخه‌اى از اين تفسير به روايت نوه مؤلف به دست [[ابن طاووس، علی بن موسی|ابن طاووس]] رسيده است و وى، در وصف اين نسخه مى‌گويد: «جميع كتاب، در چهار جزء، در دو مجلد واقع است»، ولى در تفسير موجود، نشانى از اجزا ديده نمى‌شود. | ||
ديدگاهى رجالى درباره اسناد تفسير على بن | ديدگاهى رجالى درباره اسناد تفسير على بن ابراهیم وجود دارد كه با تكيه بر عبارت «و نحن ذاكرون و مخبرون بما ينتهى الينا و رواه مشايخنا و ثقاتنا عن الذين فرض الله طاعتهم...»، در مقدمه آن<ref>ج 1، مقدمه، ص4</ref>، بر وثاقت تمامى افراد اسناد اين تفسير به شرط اتصال روايت به معصومان(ع) تأكيد مى‌كند و اين تفسير را از مصادر مهم رجالى مى‌داند<ref>حرّ عاملى، ج 30، ص202 و خويى، ج 1، ص49 و 50</ref> اگر عبارت مذكور، افاده حصر كند و گوينده آن على بن ابراهیم باشد، تنها ناظر به مواردى است كه از على بن ابراهیم نقل شده و علاوه بر وثاقت، بر پايه مبانى علم رجال و روايت حديث، بر شيعه بودن راويان نيز دلالت دارد، ولى گوينده عبارات فوق معلوم نيست و به علاوه، روشن نيست كه اين گواهى، ناظر به تمام افراد سلسله اسناد كتاب باشد؛ به نظر مى‌رسد اين عبارت، تنها به مشايخ مستقيم يا مؤلفان كتب مأخذ تفسير اشاره دارد، زيرا در اسناد موجود، حتى در مواردى كه از على بن ابراهیم نقل شده، روايات مسلّم الضعف فراوان ديده مى‌شود. روايات مرسل نيز در كتاب، بسيار است.<ref>براى نمونه: ج 1، ص20، 30، 94، 114 و ج 2، ص406، 410، 426، 428، 434</ref> از سوى ديگر، با توجه به اينكه على بن حاتم با وجود وثاقت، با تعبير «يروى عن الضعفاء» وصف شده<ref>نجاشى، ص263</ref>، پذيرش توثيقات وى دشوار است. | ||
در تفسير موجود، به جز تفسير على بن | در تفسير موجود، به جز تفسير على بن ابراهیم، احاديث بسيارى از تفسير ابوالجارود با عنوان «و في رواية ابى الجارود» نقل شده كه گاه سند كامل هم همراه نام وى ذكر شده است.<ref>براى نمونه: ج 1، ص102، 198، 224، 271</ref> مآخذ ديگر اين تفسير چندان روشن نيست، ولى با دقت در تسلسل اسناد كتاب و مقايسه آنها با يك‌ديگر و با كتب رجال، مآخذ احتمالى كتاب را مى‌توان به دست آورد؛ مراجع معتبرى، چون: | ||
# نوادر احمد بن محمد بن عيسى؛ | # نوادر احمد بن محمد بن عيسى؛ | ||
| خط ۱۱۰: | خط ۱۱۱: | ||
# محمد بن حسن طوسى، تهذيب الاحكام، چاپ [[خرسان، حسن|حسن موسوى خرسان]]، بيروت، 1401 / 1981؛ | # محمد بن حسن طوسى، تهذيب الاحكام، چاپ [[خرسان، حسن|حسن موسوى خرسان]]، بيروت، 1401 / 1981؛ | ||
# الفهرست، چاپ الويس اسپرنگر، هندوستان، 1271 / 1853، چاپ محمود راميار، چاپ افست مشهد، 1351ش؛ | # الفهرست، چاپ الويس اسپرنگر، هندوستان، 1271 / 1853، چاپ محمود راميار، چاپ افست مشهد، 1351ش؛ | ||
# على بن | # على بن ابراهیم قمى، تفسير القمى، چاپ طيب موسوى جزايرى، نجف 1387، چاپ افست قم[بى‌تا]؛ | ||
# محمد بن عمر كشى، اختيار معرفة الرجال[تلخيص]، محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد، 1348ش؛ | # محمد بن عمر كشى، اختيار معرفة الرجال[تلخيص]، محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد، 1348ش؛ | ||
# اتان كلبرگ، كتاب‌خانه [[ابن طاووس، علی بن موسی|ابن طاووس]] و احوال و آثار او، ترجمه على قرائى و [[رسول جعفريان]]، قم، 1371ش؛ | # اتان كلبرگ، كتاب‌خانه [[ابن طاووس، علی بن موسی|ابن طاووس]] و احوال و آثار او، ترجمه على قرائى و [[رسول جعفريان]]، قم، 1371ش؛ | ||