تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190-1248ق): تفاوت میان نسخه‌ها

«ازآنجاکه تاریخ صاحبقرانی به دست یکی از فرزندان شاه تألیف شده و تاریخی درباری و فرمایشی بشمار می‌رود، از هرگونه تحلیل‎های تاریخی و دیدی انتقادی خالی است و مؤلف از ثبت تاریخ اجتماعی آن عصر دوری جسته و تنها به شرح احوال بزرگان و خوانین و درگیری شاهزادگان با یکدیگر بسنده کرده و راه تعریف و تمجید و ثنا از شاه و شاهزادگان قاجاری را پیموده است. اما صرف ‎نظر از موضوعات ذکرشده، به شکلی شاید ناخواسته مسائل مهمی را مطرح کرده است. یکی از آن مباحث، ویژگی ساختار قدرت سیاسی دولت قاجاریه، یعنی مطلق‎گرایی سیاسی است که محمودمیرزا برای خواننده به تصویر کشیده است... [[محمودمیرزا قاجار|محمودمیرزا]] نوع حکومت خودکامه را که در آن کلیه اختیارات و تصمیم‌گیری‎ها با شخص شاه است و انبوه مردم، بندگان او و او ولی ‎نعمت همه آنها و حکم پادشاه همیشه قانون ملک و عقل او مدرک حسن و قبح همه چیز، به‎خوبی ترسیم می‌نماید.

از دیگر مطالبی که کتاب به آن پرداخته، نقش کلیدی و حساس شاهزادگان قاجاری در ساختار سیاسی جامعه آن زمان است. او طمع شاهزادگان قاجار در دستیابی به قدرت و نقش مؤثر بعضی اشخاص را در این امر نشان می‌دهد. در بخشی از کتاب، حوادث تاریخی نقاط مرزی کشور بیان شده است که البته شاهزادگان به‌عنوان افرادی که در هرم قدرت بودند در ظهور و بروز چنین حوادثی تأثیر زیادی داشته‌اند؛ مثلاًخراسان منطقه مهمی بوده که بیشتر شورشیان و یاغیان به‎خاطر دوری آن از مرکز حکومت در آنجا به هدف کسب قدرت سیاسی کنار هم جمع می‌شدند. در این راستا می‌توان به تلاش بازماندگان افشاریه در کسب قدرت سیاسی اشاره داشت. محمودمیرزا «نقش و تدبیر سیاسی محمدولی‌میرزا را طی چهارده سال حکمرانی بر این منطقه به تصویر کشیده است. درگیری‎های امرای خراسان با محمدولی‌میرزا و دولت قاجار، درگیری‎های ایران و عثمانی بر سر بغداد و درگیری افغان‌ها و اوزبک‎ها با حکام ایرانی را به‌اختصار شرح داده است. اما متأسفانه از بیان جنگ مهم محمدولی‌میرزا با صوفی اسلام، از بزرگان فرقه نقشبندیه، به‌صورت کوتاه و گذرا عبور کرده و به‌طور مختصر به تشریح آن پرداخته است». او درباره سیاست خارجی ایران در آن زمان از روابط ایران با روس، عثمانی، فرانسه و انگلیس توجه داشته و جنگ‎های ایران و روس را شرح کرده. او، در میان بیان مطالب تاریخی، ناخودآگاه ریشه اختلافات حکام تالش و دولت ایران را که در زمان آقا محمدخان شروع و در دوران فتحعلی شاه تشدید شده بود، تشریح می‌کند و نقش تالشیان را در جنگ ایران و روس در دوره فتحعلی ‎شاه بیان می‌نماید. از میان نوشته‌های او می‌توان دریافت که نخستین زمینه اختلاف تالشیان با دولت در زمان آقا محمدخان با قیام برادرش مرتض‌ی‌قلی‌خان علیه او در گیلان و پناهنده شدنش به حاکمان تالش و کمک‎های میرمصطفی‌خان در تالش به مرتض‌ی‌قلی‌خان، صورت گرفته است. «عدم یاری میرمصطفی‌خان به قوای شاهی که همراه حسین‎قلی‌خان حاکم بادکوبه عازم حمله به نیروهای روسی بودند [را] از دیگر عواملی می‌توان برشمرد که به این اختلافات دامن زد»<ref>ر.ک: همان، صفحه‌های پنجاه‌ودو تا پنجاه‌وپنج</ref>.

محمودمیرزا «درباره علت قتل آقا محمدخان و تهدیدی که او خادمین خود را کرده و آنها در واقع برای حفظ جان خود مبادرت به قتل وی کرده‌اند، راه سکوت برگزیده است... [او] در لابه‎لای تبیین وقایع تاریخی از اشعار خود و دیگران نیز بهره برده... از دیگر ویژگی‎های تاریخ صاحبقرانی اطلاعات جغرافیایی است که مؤلف به دست داده است. دیگر ارائه اطلاعات آماری راجع به شیوع بیماری وبا و طاعون در بلاد ایران که بیش از پانصد هزار نفر را به کام مرگ کشاند. تاریخ صاحبقرانی به جهت درج آثار و ابنیه تاریخی لرستان نیز حائز اهمیت است. اطلاعاتی [را] که مؤلف پیرامون زندگانی و آثار خود به دست می‌دهد، از دیگر وجوه ارزشی این اثر می‌توان برشمرد»<ref>ر.ک: همان، صفحه‌های پنجاه‌وشش و پنجاه‌وهفت</ref>.

فهرست مطالب در ابتدای اثر آمده است. تصویر صفحات اول و آخر نسخه‌های خطی آن به‌ترتیب در صفحات 320 و 321 کتاب ذکر شده. نمایه‌ها شامل نام‎ها، جای‎ها، خاندان‌ها و پیشه‌ها و مناصب در انتهای اثر آمده و پس از آن کتابنامه، فهرست آثار منتشره کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به‌ترتیب شماره ردیف انتشار، مقدمه کوتاهی به زبان انگلیسی و جلد کتاب به همان زبان، آمده است.