مکاتبات خواجه احمد غزالی با عین القضاة همدانی: تفاوت میان نسخه‌ها

اولین نامه‌ای که در این مجموعه آورده شده نامه عین القضاة به احمد غزالی است؛ اما تقدیم این نامه بر نامه‎های دیگر، به‎جز نامه دوم به‎هیچ‎وجه تقدم تاریخی آن را نشان نمی‌دهد. ازآنجاکه این نامه، تنها نامه‎ عین القضاة به احمد غزالی در میان نامه‎ها بوده پیش از دیگران آمده و پس‎ازآن پاسخ غزالی به این نامه آورده شده است<ref>ر.ک: همان، صفحه هشت </ref>.

دو نامه آخر این مجموعه یعنی نامه‎های هشتم و نهم با نامه‎های دیگر غزالی فرق دارد. این دو نامه که نسبتاً مفصل‎تر و مشروح‎تر از نامه‎های دیگر است، یکی از حیث مخاطب آن و دیگری از حیث نویسنده آن مشکوک است. نامه هشتم را که بدون شک از احمد غزالی است به دلایلی نمی‌توان مطمئن بود که به عین القضاة نوشته شده است. در نامه‎های دیگر غزالی به عین القضاة، خواجه غالباً ً نام مخاطب خود را ذکر می‌کند ولی در اینجا اسمی از عین القضاة یا کسی دیگر نبرده است. ثانیاً لحن کلام غزالی در این نامه با نامه‎های دیگری که به مریدش عین القضاة نوشته است فرق دارد. این نامه که بیشتر شبیه یک رساله کوچک است از یک مقدمه و هفت فصل کوتاه تشکیل شده است. مقدمه که ربط چندانی با ذی‌المقدمه ندارد احتمال این را که نامه به عین القضاة نوشته شده باشد زیاد می‌کند؛ اما فصولی که ذی‌المقدمه را تشکیل می‌دهد شامل بعضی دستورات عملی است که یک شیخ معمولاً به یک مرید مبتدی می‌دهد. شاید هم اصلاً این ذی‌المقدمه متعلق به آن مقدمه (که فقط در یک نسخه اصلی موجود است) نباشد. به‎هرحال، گرچه این دلایل برای اثبات این مطلب که نامه مزبور به عین القضاة نوشته نشده کافی نیست، همین‎قدر هست که ما را در مورد مخاطب نامه مردد می‌کند. این نامه بخصوص از حیث جنبه عملی تصوف غزالی خواندنی است. در ضمن فصول هشتگانه برخی از اذکار و اوراد طریقه غزالی و کیفیت شب‎زنده‎داری و اعمال شب آدینه و به‎طورکلی نحوه عبادت و عبودیت سالک سخن رانده شده است<ref>ر.ک: همان، صفحه ده و یازده</ref>.