معجم العناوين الكلامية و الفلسفية: تفاوت میان نسخه‌ها

در مقدمه، به بیان برخی از ویژگی‎های کتاب، پرداخته شده است<ref>مقدمه، صفحه پنج- هشت</ref>.

# در تألیف و گردآورى مطالب این کتاب، عمده متون کلامى و فلسفى ده قرن اخیر تألیف شده توسط مسلمانان موردنظر بوده است.

# تعداد کتب مورد استفاده در این دو تألیف حدود دویست عنوان و فیش‎هاى مستخرج از آن‎ها بالغ‎بر سه هزار عدد بوده است که ذیل حدود هشت‎صد عنوان اصلى طبقه‌‏بندى گردیده‌‏اند.

با تمام محاسن مذکور برای کتاب، انتقاداتی برای آن ذکر شده است، از جمله آنکه تقسیم کتاب به دو بخش مجزا (کلام و فلسفه) چندان مناسب نیست؛ زیرا از یک دوران کوتاه که بگذریم، سرنوشت این دو علم در فرهنگ و تمدن اسلامی با یکدیگر گره خورده و موضوعات و مسائل آن کاملاً مشابه و هم‎افق است. این تفکیک، گذشته از آنکه سبب تکرار بسیاری از عناوین در هردو قسمت شده، کار را بر تدوین‎کنندگان این اثر نیز سخت و دشوار کرده است؛ مثلاً در فهرست منابع این قسمت از آثاری نام برده شده که درست به نظر نمی‌رسد؛ برای نمونه در بخش معجم فلسفی از شرح مواقف، رسائل [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]]‎، مباحث مشرقیه استفاده شده که تقریباً همگی جزء منابع کلامی است. برعکس کتاب «[[الدرة الفاخرة في تحقيق مذاهب الصوفية و المتكلمين و الحكماء المتقدمين|الدرة الفاخرة]] جامی» و «التصورات» [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه طوسی]] در معجم کلام آورده شده است. جالب اینجاست که «[[تهافت الفلاسفة]]» که در نقد فلسفه و اثبات اقوال متکلمین است، در بخش فلسفه آمده و «[[تلخیص المحصل]]» [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه طوسی]] که نوشته یک فیلسوف در رد متکلمین و اثبات مدعیات فلسفی است در بخش کلام استفاده شده است<ref>همان</ref>.

در گزینش منابع نیز ضابطه مشخصی وجود نداشته است؛ مثلاً کتاب «[[المطالب العالية من العلم الإلهي|المطالب العالية]]» [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] که از مهم‎ترین آثار [[فخر رازی، محمد بن عمر|امام فخر]] است یا کتاب‌های دیگرش مثل «[[أصول‌الدين]]»، «[[عصمة الأنبياء]]»، «[[القضاء و القدر]]» و «[[شرح عيون الحكمة]]» و... فراموش شده، ولی کتاب «مناظرات» او که علاوه بر اندک بودن حجم آن‎، محتوای علمی چندانی نیز ندارد، در معجم مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین کتاب‌هایی چون «الإنتصار» ابن خیاط، «[[شرح المقاصد|شرح مقاصد]]» [[تفتازانی، مسعود بن عمر|تفتازانی]]، «[[المحصل]]» [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]]‎، «[[فصوص الحكم (فارابي)|فصوص الحكم]]» منسوب به [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]]، «بیان الحق بضمان الصدق‎» لوکری و... در لیست منابع معجم نیست<ref>همان</ref>.

در مقدمه کتاب، محدوده کار، آثار دانشمندان اسلامی قرار داده شده است و حال‎آنکه در فهرست به کتاب «[[دلالة الحائرين]]» از [[ابن میمون، موسی بن میمون|ابن میمون یهودی]] بر می‎خوریم و اگر بنا باشد که در چنین معجمی از آثار غیر مسلمین نیز استفاده شود، بی‎گمان قبل از هرچیز باید از «آثولوجیا» یاد کرد که بیشترین تأثیر را در فلسفه و عرفان اسلامی بر جای گذاشته و محور بحث‎های عمیق فلسفی بوده است. در این معجم از اثولوجیا و ترجمه آثار افلاطون و [[ارسطو]] به عربی استفاده نشده است‎<ref>همان</ref>.

همچنین‎ در‎ مورد «اقسام فلسفه» تنها به‎ [[مفاتيح العلوم|مفاتیح العلوم]] ارجاع شده(ص 94)، حال‎آنکه‎ در‎ اکثر‎ آثار فلسفی‎ مخصوصاً در شفاء، حکمة الاشراق و اسفار به‎طورجدی مورد بحث و مناقشه‎ قرار‎ گرفته‎ است. اهمیت این مطلب به‎ویژه زمانی‎ دانسته می‎شود که به یاد آوریم فیلسوفان و متکلمان‎ در‎ این‎گونه‎ مباحث اختلاف‎نظر دارند و مراجعه به یک منبع، محقق را از‎ دیگر‎ منابع‎ بی‎نیاز نمی‌کند؛ خصوصاً آنکه در بسیاری موارد معجم مذکور منابع اصلی را نشان نمی‌دهد‎<ref>همان</ref>.

مثلاً در تعریف «توحید» از مقابسات نقل شده که: التوحید هو اعتراف النفس بالواحد لوجدانها ایّاه واحدا‎ من‎ حیث هو واحد لا من حیث قیل انّه واحد(ص 29 فلسفه). این تعریف‎ گذشته از ابهام آن، به توحید الهی ربط ندارد<ref>همان، ص52</ref>.