مآثر الإنافة في معالم الخلافة: تفاوت میان نسخه‌ها

مقدمه نویسنده به تعریف معنی خلافت و تبیین کسی که واژه خلیفه بر وی صدق می‌کند و کسی که خلافت از او صورت می‌گیرد و کنیه و القابی که بر خلیفه واقع می‎شود، اختصاص یافته است<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص13</ref>.

باب سوم به بیعت‎ها و معاهداتی که برای خلفا در گذشته و حال مکتوب می‌گردد اختصاص یافته و در باب چهارم، آنچه از طرف خلفا در باب ولایات ملوک و امرا و وزرا و قضات و... مکتوب می‎شد بررسی است<ref>ر.ک: همان</ref>.

نویسنده در ذکر تاریخ خلفا، مبنای تاریخ‎نگاری خویش را بر تنظیم فهرستی بلند از ترتیب زمانی خلفا قرار داده است. او پس از برشمردن خلفا، آن‎ها را به چهار دسته تقسیم کرده است؛ یعنی خلفای راشدین، اموی، عباسی بغداد و عباسیان مصر که مورد اخیر را به‎عنوان رده چهارم قرار داده است. تا اینجا تاریخ‎نگاری [[قلقشندی، احمد بن علی|قلقشندی]] واجد نکته‎ای خاص در روش‎شناسی نیست و صرفا مبحث تاریخ عباسیان مصر که معاصر با آنان بوده است، از نظر دست اول بودن قسمت عمده اخبار، اهمیت دارد. جنبه‎های ابتکاری این اثر، با این اقدام شروع می‎شود که نویسنده در ذکر خلفا، از شماره استفاده می‌کند و سپس، نام، لقب و کنیه هریک از آنان را برمی‎شمارد. در ادامه برای هر خلیفه، دو مبحث را پی می‌گیرد: یکی تحت عنوان «الحوادث و الماجريات في خلافته» و دیگری، تحت عنوان «ولايات الأمصار في خلافته»<ref>ر.ک: خیراندیش، عبدالرسول، ص5</ref>.

در مبحث اول، وقایع مربوط به دربار خلفا و در مبحث دوم، رویدادهای شهرهای مهم گزارش می‎شود. این روش را نویسنده برای فاصله محرم 656ق، که خلیفه المستعصم به دستور هلاکوخان کشته شد، تا رجب 658ق، که المستنصر احمد بن الظاهر در مصر به خلافت برداشته شد نیز به کار برده و چون در این مدت، خلیفه و خلافتی در کار نبوده، آن را به‎عنوان یک استثنا، تحت عنوان «ولايات الأمصار في هذه المدة» می‎نویسد؛ یعنی به‎جای «خلافت»، واژه «مدت» را به کار می‎برد<ref>ر.ک: همان، ص6</ref>.

از نظر زمانی، کتاب تا سال 819ق، ادامه یافته است که سال تألیف کتاب، محسوب می‎شود و ایام خلافت یازدهمین خلیفه عباسی مصر، «المتعضدبالله» است. مانند دیگر خلفا، اسم، کنیه، لقب، قد و قامت و حتی رنگ پوست او را نیز نویسنده برمی‎شمارد. بدین ترتیب ذکر سلسله خلفا پایان می‎یابد و مؤلف وارد فصل سوم از باب دوم کتاب می‎شود. در این فصل، مؤلف به مشاهیر افرادی که ادعای خلافت کرده‎اند، پرداخته است. مانند «بنی‎امیه» در اندلس، «عبیدیون» (سلسله‎ای که عبیدالله المهدی تأسیس کرد)؛ یعنی «فاطمیان» در مصر و «حفصیون» از بقایای «موحدون» در افریقیه. سپس نویسنده به رد ادعای آنان پرداخته است<ref>ر.ک: همان</ref>.

آخرین نکته‎ای که وجه ابتکاری اثر [[قلقشندی، احمد بن علی|قلقشندی]] بشمار می‎آید، گشودن بابی تحت عنوان «كيفية تولية الملوك الخلفاء» است. در این مبحث، [[قلقشندی، احمد بن علی|قلقشندی]] چگونگی سیطره و آمریت ملوک (سلاطین) بر خلفا را برمی‎شمارد و آن را دارای دو حالت می‎داند: حالت اول مربوط به دروه آل‎بویه و سلجوقیان بود. چنان‎که می‎دانیم تقریبا از اواسط قرن چهارم تا اواسط قرن ششم، عباسیان تحت سلطه سلسله‎های ایرانی آل‎بویه و سلجوقیان بوده‎اند. حالت دوم را نویسنده مربوط به دوره ممالیک می‎داند؛ یعنی دوره‎ای که خلافت به مصر منتقل شد و این دورانی است که وی تأکید می‌کند، رسوم دگرگون شده و این جان کلام اوست و در دنباله از رسوم خلافت در مصر سخن می‌گوید<ref>ر.ک: همان</ref>.