غاية الإختصار في قراءات العشرة أئمة الأمصار: تفاوت میان نسخه‌ها

| کتابخانۀ دیجیتال نور =38063

'''غاية الإختصار في قراءات العشرة أئمة الأمصار''' تألیف ابوالعلا حسن بـن احـمد همدانی معروف به عطار یا ابوالعلا همدانی(متوفی 569ق) یکی از مشهورترین حفاظ‎ حدیث‎ و عالمان علم قرائت در قرن ششم‎ و صاحب‎ تألیفات‎ فراوان‎ است‎. اشرف محمد فؤاد طلعت نگارش مقدمه و تحقیق و تصحیح آن را به عهده داشته است.

کتاب مشتمل بر مقدمه مصحح و متن اثر است. مقدمه محقق در دو باب به شرح‎حال و حیات علمی مؤلف و نیز معرفی و بررسی کتاب اختصاص دارد. متن اثر به ترتیبی همانند سایر کتب علوم قرائات تدوین شده است: ابتدا در جلد اول اسامی قراء ده‎گانه ذکر شده، پس‎ازآن مباحث مرتبط با علم قرائت در ده باب ذکر شده است. در جلد دوم نیز «فرش الحروف» (فرش الحروف به احکام قرائت هر يک از قاريان، مختص به مواضع خاص در قرآن می‌گویند) به ترتیب سوره‎های قرآن کریم ارائه شده است.

این کتاب به‎طور گسترده مورد استفاده و اقتباس [[جزری، محمد بن محمد|ابن جزری]] در تألیف [[النشر في القراءات العشر|النشر]] و [[غاية النهاية في طبقات القراء|غایة النهایة]] قرار گرفته است<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3578 ر.ک: پاکتچی، احمد، ص26]</ref>. ‎مصحح کتاب در مقدمه‎اش، علم قرائات قرآنی را از علوم شریفی می‌داند که موردعنایت علمای گذشته و حال قرار گرفته است. او با اشاره به تألیف آثار زیادی در این علم، کتاب موردبحث را خلاصه علمش در این فن و در حقیقت دانشنامه‎ای در دو زمینه دانسته است: اول در تراجم رجال اسانید قرائات و احوال آن‎ها و دوم در زمینه خود علم قرائت. به جهت اهمیت و جایگاه این کتاب، علما و مشایخ و طلاب به‎سرعت به حفظ و تعلیم آن پرداختند. از جمله بارزترین و پر اثرترین این افراد [[جزری، محمد بن محمد|ابن جزری]] است که نقش بزرگی در حفظ قرائات قرآنی داشته و محور اسانید دنیا در علم قرائات بوده است؛ کتاب «[[النشر في القراءات العشر]]» از مهم‎ترین کتب قرائات و «[[غاية النهاية في طبقات القراء]]» از مهم‎ترین کتب شرح‎حال قراء در عصرش بوده است. کتاب «غاية الإختصار» یکی از مهم‎ترین منابع این دو اثر بوده است؛ و این به جهت جایگاه رفیع این کتاب بین کتب علم قرائت است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/38063/1/7 ر.ک: مقدمه مصحح، ج1، ص8-7]</ref>.

نویسنده نیز مقدمه‎اش بر کتاب را با این عبارت آغاز کرده است: «این تذکره‎ای در اختلاف قراء ده‎گانه اهل حجاز، شام و عراق است که مردم در قرائت قرآن کریم به آن‎ها اقتدا می‎کنند و به شیوه آن‎ها تمسک می‎جویند. در این تذکره از جمیع قرائات گزینش کرده و بر مشهورترین طرق و روایات اکتفا کرده‎ام و...»<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/38063/2/3 ر.ک: مقدمه مؤلف، ج1، ص3]</ref>. ‎

در مقدمه مؤلف به اسامی قراء ده‎گانه، اسناد آن‎ها، ناقلین از آن‎ها، اخبار منقول از آن‎ها و در آخر به سال وفاتشان به تفکیک اشاره شده است. این قراء عبارتند از: ابوجعفر مدنی، نافع مدنی، ابن کثیر مکی، ابوعمرو بصری، ابن عامر شامی، یعقوب بصری، عاصم کوفی، حمزه کوفی، کسائی کوفی، خلف بن هشام بغدادی<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/38063/2/7 ر.ک: متن کتاب، جلد1، ص66-7]</ref>.

بدیهی است همان‎گونه که قراء ده‎گانه از پیشینیان خود به نقل قرائات پرداختند و خود به‎عنوان «امام القرائة» مطرح گشتند، قاریان بعدی (راویان) قرائات را از آنان روایت کردند. در ادامه مباحث، طرق اِسناد روات به هر یک از قراء ده‎گانه با ذکر طرق مشهور آن‎ها ذکر شده است؛ به‎عنوان‎مثال از میان راویان نافع: قالون، مسیبی و ورش مشهورترند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/38063/2/70 ر.ک: همان، ص70]</ref>.

در ابواب ده‎گانه جلد اول، اصول قرائت چون ادغام و اظهار، مد و تمکین، سکت، اماله و تفخیم، انواع هاء و احکام آن مطرح شده است.

در جلد دوم کتاب به ترتیب سوره‎های قرآن کریم به بحث فروع قرائت و فرش الحروف پرداخته شده است. اولین سوره‎ای که این مبحث در آن بررسی شده سوره فاتحة الکتاب است؛ به‎عنوان نمونه ابوعمرو، عاصم، حمزه، کسائی، یعقوب و خلف کلمه *مالک* را با الف قرائت کرده‎اند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/38713/1/403 ر.ک: همان، جلد2، ص403، پاورقی2]</ref>.

از نکات قابل‎توجه کتاب توضیحات ارزشمند مصحح اثر است که گاه بسیار راهگشاست؛ به‎عنوان‎مثال در باب پنجم کتاب که به اماله و تفخیم اختصاص دارد، ابوالعلا چهار وجه برای این موضوع متصور است اما در تقسیم‎بندی بحث به دو قسمت کلی اشاره می‎کند که مصحح در پاورقی کتاب به توضیح وجوه چهارگانه آن پرداخته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/38063/2/267 ر.ک: همان، جلد1، ص267، پاورقی4]</ref>.

جالب آن‎که گاه ابن جزری در نقل مطالب ابوالعلا دچار خطا شده و مصحح این اشتباه او را متذکر شده است؛ به‎عنوان‎مثال اماله «حواریین» در دو جا (آیه 111 سوره مائده و 14 سوره صف) را به ابوالعلا نسبت می‌دهد و حال آن‎که وی تنها مورد سوره صف را متذکر می‎شود<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/38063/2/276 ر.ک: همان، ص276، پاورقی5]</ref>.

در پاورقی‎های کتاب، اختلاف نسخ، توضیح برخی عبارات و معرفی برخی اعلام ذکر شده است.