۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
الدلائل في غريب الحديث: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'ها' به 'ها'
جز (جایگزینی متن - 'می‌ک' به 'می‌ک') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
جز (جایگزینی متن - 'ها' به 'ها') |
||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
'''الدلائل في غريب الحديث'''، اثر [[سرقسطی، قاسم بن ثابت|محمدقاسم بن ثابت سرقسطی]] (متوفی 302ق) به تحقیق دکتر [[قناص، محمد بن عبدالله|محمد بن عبدالله قنّاص]]، کتابی است سهجلدی در یک مجلد با موضوع رفع مشکل از فهم واژگان روایات اسلامی. | '''الدلائل في غريب الحديث'''، اثر [[سرقسطی، قاسم بن ثابت|محمدقاسم بن ثابت سرقسطی]] (متوفی 302ق) به تحقیق دکتر [[قناص، محمد بن عبدالله|محمد بن عبدالله قنّاص]]، کتابی است سهجلدی در یک مجلد با موضوع رفع مشکل از فهم واژگان روایات اسلامی. | ||
گویا غرض اصلی نویسنده از نگارش این اثر، تذییل بر غریب الحدیث ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] به استدراک ما فات از احادیث و آثار مشتمل بر الفاظ غریب این کتابها بوده که محتاج بیان و توضیح و تفسیر | گویا غرض اصلی نویسنده از نگارش این اثر، تذییل بر غریب الحدیث ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] به استدراک ما فات از احادیث و آثار مشتمل بر الفاظ غریب این کتابها بوده که محتاج بیان و توضیح و تفسیر بوده‌اند. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب سه جلد دارد که بهصورت مجلد در یک جلد ارائه شده است؛ جلد اول حاوی مقدمه محقق (شامل دو بخش درباره مؤلف، کتاب و نسبت آن به مؤلف و توضیح تحقیق) و محتوای مطالب است و سایر مجلدات در ادامه محتوای مطالب. | کتاب سه جلد دارد که بهصورت مجلد در یک جلد ارائه شده است؛ جلد اول حاوی مقدمه محقق (شامل دو بخش درباره مؤلف، کتاب و نسبت آن به مؤلف و توضیح تحقیق) و محتوای مطالب است و سایر مجلدات در ادامه محتوای مطالب. | ||
نویسنده در این اثر به بیان غریب الحدیث پرداخته و روایات را از پیامبر اکرم(ص) تا تابعین تابعین آورده؛ بدینصورت که بعد از نقل احادیث پیامبر(ص)، احادیث صحابه را از خلیفه اول ذکر کرده و با مروان بن حکم پایان داده است. او پسازآن احادیث همسران پیامبر اکرم(ص) و دیگر زنان صحابه را ذکر نموده است. وی از شیوه تفسیر حدیث به حدیث و اقوال صحابه در نگارش این اثر بهره برده است. محقق بهصورت مفصل درباره روش نویسنده در | نویسنده در این اثر به بیان غریب الحدیث پرداخته و روایات را از پیامبر اکرم(ص) تا تابعین تابعین آورده؛ بدینصورت که بعد از نقل احادیث پیامبر(ص)، احادیث صحابه را از خلیفه اول ذکر کرده و با مروان بن حکم پایان داده است. او پسازآن احادیث همسران پیامبر اکرم(ص) و دیگر زنان صحابه را ذکر نموده است. وی از شیوه تفسیر حدیث به حدیث و اقوال صحابه در نگارش این اثر بهره برده است. محقق بهصورت مفصل درباره روش نویسنده در مقدمه‌اش به بحث نشسته که توضیحات او در ادامه مقاله خواهد آمد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/50 ر.ک: مقدمه محقق، ص50]</ref> | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
پیش از محتوای کتاب، محققش دکتر محمد بن عبدالله قناص، مقدمه مفصلی بر آن نوشته و در آن | پیش از محتوای کتاب، محققش دکتر محمد بن عبدالله قناص، مقدمه مفصلی بر آن نوشته و در آن ترجمه‌ای از نویسنده ارائه کرده، درباره کتاب توضیح داده و درباره نسبت کتاب به مؤلف و تحقیقی که در اثر انجام داده نوشته است. | ||
موضوع این کتاب همانطور که از آن معلوم است غرائب حدیث است. پیش از نویسنده این کتاب نیز کسانی درباره غریب الحدیث مطلب نوشته بودند. مثلاً دو تا از بهترین کتابهای سابق بر این اثر در غریب الحدیث کتابهای ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] در غریب الحدیث هستند که آنچه را که از دید پیشینیان مخفی مانده بود را ذکر کردند. [[سرقسطی، قاسم بن ثابت|قاسم بن ثابت سرقسطی]] پس از اطلاع از کتابهای ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] که در اندلس منتشر شده بودند و استفاده از آنها میان علما متداول بود، تصمیم بر تکمیل این کتابها و استیفای مواردی که از نویسندگان آنها فوت شده بود، گرفت؛ وی در «الدلائل» به تذییل و استدراک مواردی از این دو کتاب پرداخته است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/44 ر.ک: مقدمه محقق، ص44-45]</ref> ابوالربیع ابن سالم درباره موضوع کتاب گفته است: «من تألیف بلادنا کتاب الدلائل فی الغریب مما لم یذکره ابوعبید و لا ابن قتیبه لقاسم بن ثابت».<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/46 همان، ص46]</ref> خود نویسنده نیز در لابهلای مطالب کتاب گاهی به این مطلب اشاره کرده است که این اثر ذیل و تتمیمی است بر کارهای ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] مثلاً در شماره 45 میگوید: «و هذا حدیث قد ذکره ابوعبید الا ان فی استدارته للعرب وجها لم یذکره ابوعبید، فاجتلبناه لذلک و هو إن شاء الله وجه الحدیث» یا در شماره 42 مینویسد: «و أرم الرجل: إذا سکت و ضم شفتیه و قد تقدم تفسیره فی کتاب ابی محمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه» و....<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/47 ر.ک: همان، ص47]</ref> علاوه بر این مورد، وی در تفسیر و شرح احادیث نیز مواردی را ذکر کرده که آنها از آن اعراض | موضوع این کتاب همانطور که از آن معلوم است غرائب حدیث است. پیش از نویسنده این کتاب نیز کسانی درباره غریب الحدیث مطلب نوشته بودند. مثلاً دو تا از بهترین کتابهای سابق بر این اثر در غریب الحدیث کتابهای ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] در غریب الحدیث هستند که آنچه را که از دید پیشینیان مخفی مانده بود را ذکر کردند. [[سرقسطی، قاسم بن ثابت|قاسم بن ثابت سرقسطی]] پس از اطلاع از کتابهای ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] که در اندلس منتشر شده بودند و استفاده از آنها میان علما متداول بود، تصمیم بر تکمیل این کتابها و استیفای مواردی که از نویسندگان آنها فوت شده بود، گرفت؛ وی در «الدلائل» به تذییل و استدراک مواردی از این دو کتاب پرداخته است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/44 ر.ک: مقدمه محقق، ص44-45]</ref> ابوالربیع ابن سالم درباره موضوع کتاب گفته است: «من تألیف بلادنا کتاب الدلائل فی الغریب مما لم یذکره ابوعبید و لا ابن قتیبه لقاسم بن ثابت».<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/46 همان، ص46]</ref> خود نویسنده نیز در لابهلای مطالب کتاب گاهی به این مطلب اشاره کرده است که این اثر ذیل و تتمیمی است بر کارهای ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] مثلاً در شماره 45 میگوید: «و هذا حدیث قد ذکره ابوعبید الا ان فی استدارته للعرب وجها لم یذکره ابوعبید، فاجتلبناه لذلک و هو إن شاء الله وجه الحدیث» یا در شماره 42 مینویسد: «و أرم الرجل: إذا سکت و ضم شفتیه و قد تقدم تفسیره فی کتاب ابی محمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه» و....<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/47 ر.ک: همان، ص47]</ref> علاوه بر این مورد، وی در تفسیر و شرح احادیث نیز مواردی را ذکر کرده که آنها از آن اعراض کرده‌اند مثلاً احادیث شماره 45 و 314.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/48 ر.ک: همان، ص48]</ref> | ||
ظاهراً در ابتدای نسخه خطی این کتاب | ظاهراً در ابتدای نسخه خطی این کتاب مقدمه‌ای از مؤلف بوده که از بین رفته ازاینرو شیوه تصنیفش به قلم خودش را نداریم لذا باید این شیوه را از میان متن کتاب استخراج کرد. محقق کتاب روش نویسنده را در این اثر به شکل ذیل توضیح می‌دهد: | ||
# او در ترتیب و تنظیم مطالب از ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] پیروی کرده است؛ یعنی با احادیث پیامبر(ص) آغاز و پسازآن احادیث صحابه را ذکر کرده و در میان آنان خلفا را مقدم نموده و به ترتیب لحاظ نموده است. سپس احادیث عشره مبشره را آورده است، پسازآن آثار تابعین و اتباع تابعین را ذکر کرده و کتاب را با ذکر احادیث منثور پایان داده است. | # او در ترتیب و تنظیم مطالب از ابوعبید و [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] پیروی کرده است؛ یعنی با احادیث پیامبر(ص) آغاز و پسازآن احادیث صحابه را ذکر کرده و در میان آنان خلفا را مقدم نموده و به ترتیب لحاظ نموده است. سپس احادیث عشره مبشره را آورده است، پسازآن آثار تابعین و اتباع تابعین را ذکر کرده و کتاب را با ذکر احادیث منثور پایان داده است. | ||
# وی ابتدا حدیث یا اثر را آورده و سپس إسنادش را. او در مواردی که حدیث طولانی بوده بر آن میزانی از حدیث که مورد احتیاج بوده، اکتفا کرده است و به بقیه حدیث با کلماتی مانند «و ذکر الحدیث» یا «و ذکر حدیثا طویلا» یا «الحدیث بطوله» یا «فی حدیث طویل هذا فیه» اشاره کرده است. | # وی ابتدا حدیث یا اثر را آورده و سپس إسنادش را. او در مواردی که حدیث طولانی بوده بر آن میزانی از حدیث که مورد احتیاج بوده، اکتفا کرده است و به بقیه حدیث با کلماتی مانند «و ذکر الحدیث» یا «و ذکر حدیثا طویلا» یا «الحدیث بطوله» یا «فی حدیث طویل هذا فیه» اشاره کرده است. | ||
# [[سرقسطی، قاسم بن ثابت|سرقسطی]] اسانید احادیث و آثار را در غالب موارد متصلاً ذکر می‌کند و در برخی موارد اسناد را معلق میگذارد و میگوید: «یرویه فلان» یا «یروی عن فلان» و در برخی مواقع حدیث را بدون سند ذکر می‌کند. مخصوصاً در موردی که در تضاعیف کلامش به آن استشهاد می‌کند. | # [[سرقسطی، قاسم بن ثابت|سرقسطی]] اسانید احادیث و آثار را در غالب موارد متصلاً ذکر می‌کند و در برخی موارد اسناد را معلق میگذارد و میگوید: «یرویه فلان» یا «یروی عن فلان» و در برخی مواقع حدیث را بدون سند ذکر می‌کند. مخصوصاً در موردی که در تضاعیف کلامش به آن استشهاد می‌کند. | ||
# نویسنده بر احادیث مرفوع و موقوف و مقطوع و مانند آن از اقوال صحابه و... نیز اطلاق لفظ حدیث کرده است. | # نویسنده بر احادیث مرفوع و موقوف و مقطوع و مانند آن از اقوال صحابه و... نیز اطلاق لفظ حدیث کرده است. | ||
# نویسنده بر ذکر آنچه اساتیدش یا دیگران درباره حدیث بیان | # نویسنده بر ذکر آنچه اساتیدش یا دیگران درباره حدیث بیان کرده‌اند مانند مواردی که متعلق به روایت یا درایت و... است، امانتدار و حافظ است مانند روایت 31، 61، 62 و.... | ||
# مؤلف عنایت خاصی به آنچه اساتیدش و دیگران درباره الفاظ غریبه و معانی مشکله ذکر | # مؤلف عنایت خاصی به آنچه اساتیدش و دیگران درباره الفاظ غریبه و معانی مشکله ذکر کرده‌اند دارد. | ||
# مؤلف در تفسیرش درباره الفاظ و شرح معانی، شیوه جمع الفاظ و روایات مختلفه و یاری جستن از آن در روشنسازی منظورش را پیش گرفته و در بسیاری از موارد شاهدیم که مثلاً حدیثی را با اسنادش ذکر می‌کند و میگوید: و بغیر هذا الاسناد کذا و کذا؛ مانند 449، 445، 437 و.... مثلاً در حدیث 449 حدیث ابوذر با مضمون ان الله یبغض الخال المقل و الشیخ الزانی و... را ذکر کرده و در ادامه آن میگوید: و فی غیر هذا الاسناد: و العائل: المزهو. | # مؤلف در تفسیرش درباره الفاظ و شرح معانی، شیوه جمع الفاظ و روایات مختلفه و یاری جستن از آن در روشنسازی منظورش را پیش گرفته و در بسیاری از موارد شاهدیم که مثلاً حدیثی را با اسنادش ذکر می‌کند و میگوید: و بغیر هذا الاسناد کذا و کذا؛ مانند 449، 445، 437 و.... مثلاً در حدیث 449 حدیث ابوذر با مضمون ان الله یبغض الخال المقل و الشیخ الزانی و... را ذکر کرده و در ادامه آن میگوید: و فی غیر هذا الاسناد: و العائل: المزهو. | ||
# نویسنده در این کتاب بر تفسیر حدیث به حدیث تلاش دارد. وی همچنین از تفسیر حدیث با اقوال صحابه و تفسیر اقوال صحابه با کلام یکدیگر نیز استفاده می‌کند و در توضیح این کلمات و روایات از لغت عرب هم بهره میبرد. عنوان کتاب نیز مشیر به این مطلب هست زیرا عنوانش «الدلائل علی معانی الحدیث بالمثل و الشاهد» است که به معنی شرح حدیث به مماثلش و مشابهش از احادیث و آثار است. | # نویسنده در این کتاب بر تفسیر حدیث به حدیث تلاش دارد. وی همچنین از تفسیر حدیث با اقوال صحابه و تفسیر اقوال صحابه با کلام یکدیگر نیز استفاده می‌کند و در توضیح این کلمات و روایات از لغت عرب هم بهره میبرد. عنوان کتاب نیز مشیر به این مطلب هست زیرا عنوانش «الدلائل علی معانی الحدیث بالمثل و الشاهد» است که به معنی شرح حدیث به مماثلش و مشابهش از احادیث و آثار است. | ||
| خط ۶۱: | خط ۶۱: | ||
غالب بر روش مؤلف در شرح الفاظ غریبه، توسع و استقصاء به ذکر اقوال ائمه لغت و اشتقاق و مصادر و غیره است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/60 ر.ک: همان، ص60]</ref> | غالب بر روش مؤلف در شرح الفاظ غریبه، توسع و استقصاء به ذکر اقوال ائمه لغت و اشتقاق و مصادر و غیره است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/60 ر.ک: همان، ص60]</ref> | ||
محقق در | محقق در مقدمه‌اش اهم ممیزات کتاب و اقوال علما در ثنای این اثر و... را ذکر می‌کند.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/2/87 ر.ک: کتاب، ص87-92]</ref> | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهارس فنی کتاب در انتهای آن ذکر شده که به ترتیب ذیل است: فهرستهای قرآن کریم، احادیث، آثار، موضوعات، راویان، اعلام، الفاظ لغوی، اشعار، اراجیز، اماکن، روزها و وقایع، امتها و قبایل، مثالها و منابع و مآخذ.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/2/1204 ر.ک: کتاب، ص1204]</ref> | فهارس فنی کتاب در انتهای آن ذکر شده که به ترتیب ذیل است: فهرستهای قرآن کریم، احادیث، آثار، موضوعات، راویان، اعلام، الفاظ لغوی، اشعار، اراجیز، اماکن، روزها و وقایع، امتها و قبایل، مثالها و منابع و مآخذ.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/2/1204 ر.ک: کتاب، ص1204]</ref> | ||
این کتاب، نزد تراجمنویسنان به «الدلائل» معروف است و برخی کلمه «غریب الحدیث» را به آن | این کتاب، نزد تراجمنویسنان به «الدلائل» معروف است و برخی کلمه «غریب الحدیث» را به آن افزوده‌اند. در اولین صفحه نسخه خطی رباط آمده: «كتاب شرح الحديث بلغاته و أمثاله و شاهده» و در ابتدای بخش سوم: «كتاب الدلائل في معاني الحديث» و در آخر کتاب: «كمل كتاب الدلائل علی معانی الحديث بالشاهد و المثل» و در ابتدای بخش دوم از نسخه خطی کتابخانه ظاهریه آمده: «السفر الثاني من كتاب غريب حديث رسولالله(ص) و الصحابه و التابعین رحمهمالله و ما جاء في ذلك من اللغات و الأمثال و المصادر و الشاهد». ابن خیر این اثر با نام: «شرح غريب الحديث و معانيه» ذکر کرده و پسازآن گفته: این کتاب به الدلائل نامیده شده است و ابن عطیه نیز آن را با نام «الدلائل في شرح غريب حديث رسولالله(ص) مما ليس في كتاب ابي عبيد و لا [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]]» نامیده. با همه این توصیفات به نظر میرسد مؤلف، این کتاب را «الدلائل» نامیده و سپس کسانی که از آن مطلع شده‌اند چیزی در توضیح آن بر نام آن افزوده‌اند.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/95 ر.ک: مقدمه محقق، ص95]</ref> | ||
محقق در تحقیق این اثر بر دو نسخه خطی اعتماد کرده که عبارت است از نسخه خطی رباط در سه بخش به شماره 197 و نسخه خطی کتابخانه ظاهریه در دو بخش که بخش دومش باقی مانده و از احادیث امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) آغاز میشود و در این کتابخانه به شماره 1579 موجود است. تصویری از این نسخه در کتابخانه اسلامی مدینه به شماره 3174 وجود دارد.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/98 ر.ک: همان، ص98-102]</ref> | محقق در تحقیق این اثر بر دو نسخه خطی اعتماد کرده که عبارت است از نسخه خطی رباط در سه بخش به شماره 197 و نسخه خطی کتابخانه ظاهریه در دو بخش که بخش دومش باقی مانده و از احادیث امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) آغاز میشود و در این کتابخانه به شماره 1579 موجود است. تصویری از این نسخه در کتابخانه اسلامی مدینه به شماره 3174 وجود دارد.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/41299/1/98 ر.ک: همان، ص98-102]</ref> | ||