تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190-1248ق): تفاوت میان نسخه‌ها

کتاب دارای مقدمه‎ای به قلم [[جعفریان، رسول|رسول جعفریان]]، رئیس کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مقدمه مفصلی از مصحح در چند بخش و محتوای مطالب است. نویسنده در نگارش این اثر از منابع متعددی استفاده کرده که بیشترشان به زبان فارسی، برخی‎به زبان عربی و دو منبع به زبان انگلیسی است.

«[[محمودمیرزا قاجار|محمودمیرزا]] کتاب خود را در دو جلد نگاشته است. جلد اول: مشتمل بر حوادث تاریخی از سال 1190ق تا 1212ق. او مطالب این جلد از کتاب خود را با شرح دودمان قاجار از دوران فتحعلی خان قاجار آغاز کرده و تلاش‎های او را برای دستیابی به قدرت به تصویر کشیده است. آنگاه چگونگی به قدرت رسیدن سلسله قاجاریه را به‎اختصار شرح داده است. او در این راستا چنان‎که اظهار می‎کند قصد شرح مسائل تاریخی را به‎طور تفصیل نداشته؛ ازاین‎رو به اجمال و اختصار حوادث تاریخی اوایل سلسله قاجاریه، جریان رفتن فتعحلی خان قاجار به اصفهان به جهت کمک به شاه سلطان حسین صفوی، پیوستن وی به شاه طهماسب سوم، ماجرای کشته شدن محمدحسن خان قاجار را بیان کرده و سرگذشت آقا محمدخان و دوران حکومت وی را شرح داده است.

از دیگر مطالبی که کتاب به آن پرداخته، نقش کلیدی و حساس شاهزادگان قاجاری در ساختار سیاسی جامعه آن زمان است. او طمع شاهزادگان قاجار در دستیابی به قدرت و نقش مؤثر بعضی اشخاص را در این امر نشان می‎دهد. در بخشی از کتاب، حوادث تاریخی نقاط مرزی کشور بیان شده است که البته شاهزادگان به‎عنوان افرادی که در هرم قدرت بودند در ظهور و بروز چنین حوادثی تأثیر زیادی داشته‎اند؛ مثلاًخراسان منطقه مهمی بوده که بیشتر شورشیان و یاغیان به‎خاطر دوری آن از مرکز حکومت در آنجا به هدف کسب قدرت سیاسی کنار هم جمع می‎شدند. در این راستا می‎توان به تلاش بازماندگان افشاریه در کسب قدرت سیاسی اشاره داشت. محمودمیرزا «نقش و تدبیر سیاسی محمدولی‎میرزا را طی چهارده سال حکمرانی بر این منطقه به تصویر کشیده است. درگیری‎های امرای خراسان با محمدولی‎میرزا و دولت قاجار، درگیری‎های ایران و عثمانی بر سر بغداد و درگیری افغان‎ها و اوزبک‎ها با حکام ایرانی را به‎اختصار شرح داده است. اما متأسفانه از بیان جنگ مهم محمدولی‎میرزا با صوفی اسلام، از بزرگان فرقه نقشبندیه، به‎صورت کوتاه و گذرا عبور کرده و به‎طور مختصر به تشریح آن پرداخته است». او درباره سیاست خارجی ایران در آن زمان از روابط ایران با روس، عثمانی، فرانسه و انگلیس توجه داشته و جنگ‎های ایران و روس را شرح کرده. او، در میان بیان مطالب تاریخی، ناخودآگاه ریشه اختلافات حکام تالش و دولت ایران را که در زمان آقا محمدخان شروع و در دوران فتحعلی شاه تشدید شده بود، تشریح می‎کند و نقش تالشیان را در جنگ ایران و روس در دوره فتحعلی ‎شاه بیان می‎نماید. از میان نوشته‎های او می‎توان دریافت که نخستین زمینه اختلاف تالشیان با دولت در زمان آقا محمدخان با قیام برادرش مرتضی‎قلی‎خان علیه او در گیلان و پناهنده شدنش به حاکمان تالش و کمک‎های میرمصطفی‎خان در تالش به مرتضی‎قلی‎خان، صورت گرفته است. «عدم یاری میرمصطفی‎خان به قوای شاهی که همراه حسین‎قلی‎خان حاکم بادکوبه عازم حمله به نیروهای روسی بودند [را] از دیگر عواملی می‎توان برشمرد که به این اختلافات دامن زد»<ref>ر.ک: همان، صفحه‎های پنجاه‎ودو تا پنجاه‎وپنج</ref>.

محمودمیرزا «درباره علت قتل آقا محمدخان و تهدیدی که او خادمین خود را کرده و آنها در واقع برای حفظ جان خود مبادرت به قتل وی کرده‎اند، راه سکوت برگزیده است... [او] در لابه‎لای تبیین وقایع تاریخی از اشعار خود و دیگران نیز بهره برده... از دیگر ویژگی‎های تاریخ صاحبقرانی اطلاعات جغرافیایی است که مؤلف به دست داده است. دیگر ارائه اطلاعات آماری راجع به شیوع بیماری وبا و طاعون در بلاد ایران که بیش از پانصد هزار نفر را به کام مرگ کشاند. تاریخ صاحبقرانی به جهت درج آثار و ابنیه تاریخی لرستان نیز حائز اهمیت است. اطلاعاتی [را] که مؤلف پیرامون زندگانی و آثار خود به دست می‎دهد، از دیگر وجوه ارزشی این اثر می‎توان برشمرد»<ref>ر.ک: همان، صفحه‎های پنجاه‎وشش و پنجاه‎وهفت</ref>.