خلاصة النظر: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پورجوادی، نصرالله|نصرالله پورجوادی]]، مقدمه‎اش بر این اثر را این‎گونه آغاز می‎کند: کتاب خلاصة النظر که در اینجا تصحیح و به‎عنوان دومین اثر از سلسله متون و مطالعات فلسفی و کلامی چاپ می‎شود، متنی است کلامی از نویسنده‎ای شیعی دوازده‎امامی و از پیروان مذهب معتزلی. سابقه کلام معتزلی در میان شیعه امامیه به خاندان نوبختی در قرن سوم برمی‎گردد، هرچند که اثری از ایشان تاکنون پیدا نشده است. از اواخر قرن ششم به بعد، آراء ابوالحسین بصری (متوفی 436ق) در شیعیان امامی تأثیر گذاشت. آراء بصری در متکلمان امامی در قرن‎های بعد مانند [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیرالدین طوسی]] (متوفی 672ق) نیز تأثیر گذاشته است. در فاصله میان حمصی رازی و [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیرالدین طوسی]]، آثار کلامی اندکی از امامیه به‎جا مانده است. یکی از این آثار، کتاب حاضر، یعنی خلاصة النظر است. در این کتاب، آراء ابوالحسین بصری که متفاوت از آراء بهشمیه است، دیده می‎شود. از [[حمصی رازی، محمود بن علی|حمصی رازی]] نیز در این اثر نام برده شده است، ولی مفاهیم و اصطلاحات فلسفی که از زمان خواجه نصیر وارد کلام شیعه شده است، در این اثر دیده نمی‎شود. مؤلف از پاره‎ای علمای شیعی پیش از خود، مانند خاندان نوبختی، [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]]، [[علم‌الهدی، علی بن حسین|شریف مرتضی]]، [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] (به‎خصوص از دو کتاب [[الاقتصاد الهادي إلی طريق الرشاد|الاقتصاد]] و التمهيد)، [[ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم|ابوالصلاح حلبی]] که شاگرد [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] و [[علم‌الهدی، علی بن حسین|شریف مرتضی]] بوده و بالاخره از [[حمصی رازی، محمود بن علی|حمصی رازی]] نام برده است. از ساختار کتاب و محتوای آن می‎توان فهمید که مؤلف متأثر از کتاب «[[المنقذ من التقليد]]» [[حمصی رازی، محمود بن علی|حمصی رازی]] بوده است.<ref>ر.ک: پیشگفتار، ص6-5</ref>.  

برخی دیگر از محققان نظریه پیروی نویسنده از مکتب ابوالحسین بصری را نپذیرفته، چنین نوشته‎اند: «خلاصة النظر از کتاب‎های نویافته‎ای است که به نویسنده‎ای امامی‎مذهب و ناشناخته تعلق دارد. شواهد نشان می‎دهد که نویسنده این کتاب در دوره میانی سده ششم و هفتم هجری زندگی می‎کرده و برخی مستشرقان در یک ادعایی نه‎چندان متقن و محکم، معتزلی بودن نویسنده و پیروی او از مکتب متأخر معتزله - یعنی مکتب ابوالحسین بصری - ‎را مطرح کرده‎اند. در واقع، نویسنده کتاب، به سنت کلامی پیشین امامیه - به‎طور عمده اندیشه شیخ مفید - ‎نیز تعلق خاطر داشته است»<ref>ر.ک: بیاتی، حیدر، ص143</ref>.  

با مطالعه کتاب درمی‎یابیم که اندیشه‎های نویسنده با مقداری تندروی همراه است. او قائلین به «أکوان» را کافر می‎داند. این شیوه فکری و روش برخورد با اندیشه‎ها، خواننده را به یاد ابن عودی می‎اندازد که او کسانی را که قائل به نظریه شیئیت شیء در عدم بودند، کافر می‎دانست و آنان را مستحق زکات نمی‎دانست. با توجه به اینکه نویسنده با برخی از آراء معتزلیان - همچون بحث وجوب اصلح - ‎آشنا نبوده، منکر وجوب اصلح شده و قول به وجوب آن را به معتزله نسبت داده است. درحالی‎که معتزله در این مسئله اختلاف نظر دارند؛ به‎طوری‎که معتزله بغداد قائل به وجوب اصلح شدند و در مقابل معتزله بصره منکر آن بودند. آنچه از شواهد پیداست، نویسنده کتاب از دسترسی به برخی کتاب‎ها محروم بوده است. به همین دلیل، نسبت قوله به تجرد نفس به [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]] را منکر شده است. او با این استدلال که قول به تجرد نفس با عدل و اختیار انسان منافات دارد، قول به مادی بودن حقیقت انسان را به شیخ مفید نسبت داده است که اگر نویسنده کتاب به کتاب‎های [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]]، مانند [[اوائل المقالات|أوائل المقالات]] یا [[المسائل السروية]] دسترسی داشت، چنین قضاوت‎هایی نمی‎کرد؛ زیرا نوعی نظریه تجرد نفس به‎صراحت، در این دو کتاب پذیرفته شده و شیخ مفید در هیچ‎کدام از آثار خود، به جسمانیت نفس نظر نداده است.<ref>ر.ک: همان، ص149</ref>.