ينبوع الأسرار في نصایح الأبرار: تفاوت میان نسخه‌ها

مقاله اول در فضایل امتثال اوامر الهی و اجتناب از زواجر مناهی و مقاله دوم در آیین خدمت حضرت خاقانی و رعایت رسوم جهانبانی است<ref>متن کتاب، ص9-8</ref>‏.

در اسلام دو نوع آثار در علم اخلاق وجود دارد که هرکدام را نظامی خاص است. نوع اول اخلاق فلسفی است که بر اساس آثار ارسطو و افلاطون و جالینوس و گفته‌های سایر دانایان یونان نهاده شده است. نوع دوم اخلاق دینی که بر پایه قرآن مجید و اخبار پیغمبر اکرم و ائمه معصومین(ع) و گفته‌های بزرگان دین پایه‌گذاری شده است. کتاب‌هایی که در نوع اول در اسلام در دست داریم، کتاب‌هایی از قبیل الطب الروحاني محمد بن زکریای رازی (متوفی 313ق) و تهذيب الأخلاق یحیی بن عدی (قرن 4ق) و تطهير الأخلاق ابن مسکویه (متوفی 421ق) است و از آثار نوع دوم می‌توان کتاب‌هایی مانند إحياء علوم الدين و مكارم الأخلاق طبرسی (قرن ششم) و معراج السعادة نراقی (متوفی 1245ق) را نام برد<ref>ر.ک: پیشگفتار، صفحه نه</ref>‏.

ينبوع الأسرار في نصايح الأبرار، به فارسی، به گفته محقق‌ این اثر از‌ زمره‌ کتاب‌های‌ اخلاق دینی-در مقابل اخلاق فلسفی- است. خوارزمی، سلوک اخلاقی را در این کتاب به این‌گونه ترسیم می‌کند که: نخست باید خدا‌ را‌ شناخت و از راه عبودیت و انجام ارکان عبادات، بدو تقرب جست و سپس فضایل‌ و رذایل‌ را‌ از هم مشخص می‌کند تا انسان بتواند خود را از رذایل صفات که جنود جهل‌اند‌ دور‌ و به‌ فضایل صفات که جنود عقل‌اند نزدیک نماید<ref>ر.ک: نیکخواه، مهران، ص102-101؛ پیشگفتار، صفحه نه</ref>‏.

ینبوع‌ الأسرار منتخبی است از عصاره سخنان نغز عارفان پیشین و چکیده و زبده‌ای است از کتاب‌ها و سخنان دلاویز‌ صاحبدلان‌ و اهل ذوق تا زمان مؤلف که وی با ذکر اشعار، آیات، احادیث‌ و حکایات‌، دایره اطلاعات و سخن آنان را وسعت و کمال‌ بخشیده‌ و از‌ این راه اثری جدید در معارف اسلامی‌ ‌ ‌پدید‌ آورده است. آنچه به زیبایی و دل‌نشینی کتاب افزوده است نقل حکایتی شیرین و عبرت‌انگیز‌ است‌ که خوارزمی مناسب مقال و مقام‌ به‌ ذکر آن‌ها‌ پرداخته‌ است‌. نیز اشاراتی به شرح‌حال و زندگانی‌ برخی‌ از بزرگان متصوفه و عرفا و حکیمان و امرا و شهریاران و انبیا در ینبوع الأسرار دیده‌ می‌شود‌ که پاره‌ای از آن‌ها را به‌آسانی در جایی دیگر‌ نمی‌توان‌ یافت<ref>ر.ک: نیکخواه، مهران، ص102؛ مقدمه مصحح، صفحه پنجاه‌ودو و پنجاه‌وسه</ref>‏.

'''بهترین مجموعه عرفان و نزد اهل فضل***کنز حکمت مخزن و گنجینه انشا بود'''<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه یازده</ref>‏.

شیوه خوارزمی چنان است‌ که‌ نخست آیه‌ای از قرآن و احادیثی را که در شرح و تفسیر آن روایت شده‌ می‌آورد‌، سپس در توضیح و بیان آن‌ها‌ به‌ نقل‌ کلمات بزرگان و ذکر‌ قصص‌ و حکایات عبرت‌انگیز دست می‌یازد‌ و مناسب‌ مقال اشعاری از مولانا، سعدی و غیره ذکر می‌کند. روایات منقول از آثار دیگر سبب‌ گشته‌ است تا نثر کتاب یکدست نباشد‌، گاه‌ در اوج‌ سادگی‌ و روانی‌ و گاه در کمال تکلف‌ و دشواری باشد و گاه نثری میانه و متعارف داشته باشد<ref>ر.ک: نیکخواه، مهران، ص102؛ مقدمه مصحح، صفحه پنجاه‌وسه</ref>‏.

تعداد و شماره احادیث روی‌هم‌رفته بر دویست روایت بالغ می‌گردد و این شمار خود جدا از آیات قرآنی و سخنان عارفان به زبان عربی است که شمار آیات قرآن، خود از دو برابر احادیث افزون است. غیر از احادیث منصوص که از طرق عامه و خاصه روایت شده، تعداد بسیاری از احادیث است که نقل به معنی گردیده و به غالب آن‌ها در تعلیقات اشاره شد و برخی را نیز باید که در کتب احادیث جستجو کرد و به‌دست آورد. این کثرت احادیث و اخبار مصحح را بر آن داشته تا در تعلیقات کتاب، بابی جداگانه بدان اختصاص دهد و هم در شرح احادیث به ذکر یک یا دو سه مأخذ اکتفا نشود و غرض از این کار آن بود تا با ملاحظه مآخذ عدیده، بیشتر احادیث و امثالی که میان عارفان مشهور و در کتاب‌های ادبی زبان پارسی مصطلح و معمول است شناخته گردد و هم احادیثی که کمتر به‌کار رفته و مآخذ آن‌ها معلوم نگردیده به‌دست آید و احادیث مقبول از متروک و مشهور از مهجور و گاهی اصلی از جعلی و صحیح از سخیف ممیز گردد<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه پنجاه‌وپنج و پنجاه‌وشش</ref>‏.

خوارزمی آنجا که آیات قرآن و احادیث یا اشعار تازی را به پارسی برگردانیده، نیز سخن‌گزاری و مهارت خویش را در کار ترجمه به‌خوبی نشان داده است و برروی‌هم چنین می‌نماید که در جای خود گزارنده‌ای توانا و ترجمانی دانا و قوی‌دست بوده است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه پنجاه‌وسه و پنجاه‌وچهار</ref>‏.

از امتیازات دیگر این کتاب نقل پاره‌ای ابیات و اشعار است از غالب سخنوران مشهور که این اشعار در دیوان آن‌ها به‌نظر نمی‌رسد و حال آن‌که بنا به‌تصریح مؤلف و وجود قرائنی، شعر از آن‌هاست و گاهی ابیات پس‌وپیش آن نیز نقل شده است و این کتاب وسیله و راهنمایی تواند بود تا برخی ابیات و اشعار گم شده آنان نیز پیدا و شناخته شود. چنان‌که پاره‌ای از ابیات مثنوی را که مؤلف در کتاب نقل کرده، در نسخه‌های مثنوی نمی‌بینیم و بعضی غزل‌ها را که به‌تصریح مؤلف از مولاناست، در دیوان کبیر یا کلیات شمس نمی‌یابیم<ref>ر.ک: همان، صفحه پنجاه‌وچهار</ref>‏.

ذکر نام برخی کتاب‌های گمشده و نایاب نیز در تألیفات و آثار او، خود رهنمودی است برای باز یافتن این گنجینه‌های نفیس که باید به جستجوی آن‌ها پرداخت مانند کتاب طيب الحبيب، خالصة الحقائق یا خلاصة الحقائق، تحفة الأبرار في أفضل الأذکار و غیره<ref>ر.ک: همان</ref>‏.

'''محمد که افلاک ایوان اوست***محمد که لولاک در شان اوست'''<ref>ر.ک: متن کتاب، ص2</ref>‏.

مصحح اثر در پیشگفتار به افتادگی‌های نسخه در غالب صفحات و لابه‌لای جملات و خطا در کتابت احادیث و عبارات و اشعار اشاره کرده است د<ref>ر.ک: مقدمه محقق، صفحه دوازده</ref>‏.