تفسير الصحابي الجليل أبي بن كعب سيد القراء: تفاوت میان نسخه‌ها

نویسنده در مقدمه کتاب به تلاش خود در گردآوری تفاسیر صحابه اول از کتب حدیث و تفسیر و سیره و اسباب نزول و تاریخ صحابه اشاره کرده است. او دلیل این امر را اشتمال این تفاسیر بر علم مأثور از نبی اکرم(ص) دانسته است. در واقع تفسیر نزد اهل علم به دو گونه تفسیر به مأثور و تفسیر به معقول تقسیم شده است که تفسیر مأثور، تفسیری مرفوع به نبی، موقوف بر صحابه یا مقطوع بر تابعین و از جلیل‌ترین تفاسیر و مهم‌ترین آنهاست. سپس اشاره کرده که تفاسیر ابی بن کعب، ام‌المؤمنین عایشه، عبدالله بن مسعود و [[امام على(ع)|علی بن ابی‌طالب(ع)]] را در دستور کار خود قرار داده است. همچنین به معرفی ابی بن کعب پرداخته و او را کاتب وحی و مشهورترین حافظ و قاری قرآن و اعلم صحابه به اسباب نزول و توجیه قرائات دانسته است؛ تا جایی ‌که پیامبر(ص) او را ملقب به سیدالقراء و سیدالمسلمین نمود و پیامبر لقبی را به احدی از صحابه نمی‌داد مگر آنکه معنای لقب وصف دقیقی برای صاحبش می‌بود<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/5 ر.ک: مقدمه، صفحات اول و دوم]</ref>‏.

گاه برخی منابع امامیه، قرائت ابی بن کعب را در تأیید نظرهای اعتقادی یا فقهی خود مورد استناد قرار داده‌اند و فراتر از آن، در روایتی به نقل از [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] تصریح شده که قرائت ابی بن کعب قرائت مورد تایید اهل‌بیت(ع) بوده است<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3874 ر.ک: پاکتچی احمد، ج6، ص465]</ref>‏.

محقق کتاب در مقدمه تحقیقی کتاب در ضمن شش مبحث ابتدا ابی بن کعب را معرفی کرده است. سپس زمان اسلام آوردن او را با توجه به منابع مختلف بررسی کرده است. ازآنجاکه ابن هشام با دقت اسامی کسانی را که در عقبه اول و دوم مسلمان شدند، ذکر کرده و نام ابی بن کعب در میان آنها نیست، پس نتیجه گرفته است که اسلام ابی پس از عقبه اول و پیش از عقبه دوم در ضمن کسانی بوده که به دست مصعب بن عمیر اسلام آورده‌اند. در رابطه با زندگی او پیش از اسلام نیز در تمامی منابع تاریخی که در دست است هیچ مطلبی ذکر نشده است و اگر اسلام بر او منت نگذاشته بود، هیچ چیزی درباره او وجود نداشت و اسلام بود که او را به درجه سیدالقراء رساند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/13 ر.ک: مقدمه محقق، ص14-13]</ref>‏.

در مباحث سوم و چهارم این مقدمه به‌ترتیب خاندان ابی بن کعب، شخصیت او و درجه او در بین کاتبان وحی بررسی شده است. به‌طور خلاصه او کاتب و قاری وحی و معلم صحابه رسول‌الله(ص) بوده است<ref>ر.ک: همان، ص29</ref>‏. پس از آن راویان ابی بن کعب از صحابه و تابعین به‌تفکیک ذکر شده است. سپس طرق روایت از او با توجه به منابع اهل سنت مطرح شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/30 ر.ک: همان، ص60-30]</ref>‏.  

در مبحث ششم ارزش تفسیر ابی بن کعب در محورهای متعددی چون قرائت، لغت و معانی، بیان مدلول آیه از قول نبی(ص) و خلفای راشدین، نسخ و مناقب ابی بن کعب بررسی شده است؛ بدین ترتیب که در هر محور به‌ترتیب سوره‌های قرآن کریم، آیات مرتبط با آن محور با ذکر شماره آیه، متن آن و صفحه کتاب ذکر شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/62 ر.ک: همان، ص91-62]</ref>‏. مقدمه محقق با ذکر تاریخ وفات ابی بن کعب پایان یافته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/92 ر.ک: همان، ص92]</ref>‏.

شالوده‌ی‌ تفسیر آیات قرآن‌که نقطه‌ی آغاز این علم بشمار می‌رود، از همان زمان نزول و در عصر پیامبر(ص) به دست‌ حضرتش بنا گردید. تفسیر در آن زمان، صورت بسیار سـاده‌ای‌ داشـت‌ و از‌ حدود بحث در بخش‌های ادبی‌ و شأن‌ نزول‌ آیات و گاهی‌ استدلال به آیه‌ای برای فهم مضمون آیه‌ی دیگر، تجاوز نمی‌کرد. پس از پیامبر اسلام(ص) و [[امام على(ع)|علی(ع)]] و سایر امامان(ع) که‌ خود‌ موقعیت‌‌ ویژه‌ای در تـفسیر قـرآن دارنـد، طبقه‌ی‌ اول مفسرین‌ را‌ جمعی‌ از صحابه‌ی آن‌حـضرت تـشکیل‌ دادند. اما تفسیر در این عصر نیز از حدود بیانات پیامبر(ص) ذیل آیات‌ تجاوز‌ نمی‌کرد‌ و در پاره‌ای‌ موارد، به شرح و تفسیر اجمالی و گزارش کـوتاهی در‌ تـوضیح آیـات اکتفا می‌شد<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/10406/17 ر.ک: کاظمی کاشانتویی، شهاب، ص‌18-17]</ref>‏.  

ابی بن کعب به‌عنوان یکی از سابقین انصار، سالیان متمادی در صحبت پیامبر(ص) بود و چنان‌که در روایت آمده است، تمامی قرآن را بر آن حضرت عرضه نمود. از همان تاریخ نیز به تعلیم قرآن اشتغال ورزید و بنا بر حدیثی مشهور، یکی از چهار تنی است که پیامبر(ص) فراگرفتن قرآن از آنان را توصیه کرده است. او پس از رحلت پیامبر(ص) نیز همواره به تعلیم قرآن در مدینه اشتغال داشت و جمعی از مشاهیر چون ابن عباس، ابوهریره و... از تابعین از وی قرائت آموختند<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3874 ر.ک: پاکتچی احمد، ج6، ص464]</ref>‏.

در ابتدای تفسیر ابی، به نقل از رسول خدا(ص) «سبع المثاني» به سوره حمد تفسیر شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/95 ر.ک: متن کتاب، ص95]</ref>‏.  

در تفاسیر و قرائات نقل‌شده از ابی بن کعب گاه اختلاف شده است؛ به‌عنوان مثال ابوعبیده قاسم بن سلام از حجاج بن هارون نقل کرده که ابی بن کعب آیه 105 سوره انعام را «و ليقولوا درس» قرائت کرد. درحالی‌که ابوبکر بن مردویه با سندش از ابن عباس نقل کرده که ابی بن کعب گفت: رسول‌الله(ص) '''و ليقولوا درست''' قرائت فرمود<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/122 ر.ک: همان، ص122]</ref>‏.

در تفسیر ابی بن کعب گاه تنها به وزن یک کلمه برای ممانعت از اشتباه در قرائت اشاره شده است؛ مثلاً «قبيلاً» بر وزن فعیل<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/147 ر.ک: همان، صفحات147] و [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/186 186]</ref>‏.  

در انتهای کتاب به نقل از مصحف ابی بن کعب، به ذکر دو سوره جعلی «خلع و حقد» پرداخته شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/25810/1/209 ر.ک: همان، ص209]</ref>‏. ایـن نصـوص، صـلوات (دعا) هستند، هم از لحاظ صورت و هم از لحاظ محتوا؛ لذا نمی‌توان به آنها نسبت وحی را داد و اختلافات لغوی فراوانی در‌ این دو سوره (حـفد و خـلع) وجـود دارد که نسبت صحت آن دو را به قـرآن دچـار تـردید می‌سازد؛ بنابراین، امکان ندارد که این دو سـوره جزئـی از قـرآن باشـند. علمای مسلمان نیز این دو سوره را با توجه به روایـات مربـوط و بـه دلیـل ناسازگاری الفـاظ و مـعانی آنـها با قرآن و نیز تأکید برخی روایات بر استعمال آنـها در قـنوت‌ نماز‌ جزء قرآن ندانسته‌اند<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/74211/114 ر.ک: قرائی سلطان‌آبادی، احمد، ص115-114]</ref>‏.

# مفسران در این دوره برای تفسیر آیات بیشتر به مشاهدات، نقل و آنچه شنیده بودند تکیه می‌کردند<ref>ر.ک: علوی‌مهر، حسین، ص84-83</ref>‏.