دیوان کاتبی نیشابوری (ترشیزی): تفاوت میان نسخه‌ها

کتاب با ذکر شرح حال شاعر آغاز شده است. پس از آن ویژگی‎های شعر کاتبی مورد بررسی قرار گرفته است. کاتبی در نیمه دوم قرن هشتم به دنیا آمد و در نیمه اول قرن نهم درگذشته است. [[صفا، ذبیح‌الله|دکتر صفا]] در کتاب تاریخ ادبیات، ضمن بحث از نابسامانی نثر و شعر و کم‎مایگی پارسی‎گویان این دوره می‎نویسد: «از مسائل دیگری که مسلماً در سستی زبان فارسی در آثار ادبی این دوران مؤثر افتاده آن است که استادان زبان فارسی که می‎بایست مربی شاعران و نویسندگان جدید باشند، به‎تدریج از میان رفتند و در نتیجه کار شعر و نثر به دست کسانی افتاد که بهره آنان از فنون ادب کم بود»<ref>ر.ک: مقدمه، ص11</ref>‏.

به‎هرحال در این دوران که شعر فارسی در دست کم‎مایگان نه‎تنها اعتلا نیافت، بلکه به ضعف و تقلید گرایید، تنها کاتبی نیشابوری بود که گرد تقلید نگشت و ابداعات ذهن خود را در قالب غزل ادامه داد. غزلیاتی که به گفته دکتر صفا لطیف و آبدار است و با تکیه بر معانی بلند عارفانه و تازگی‎های مضامین عاشقانه، حقاً بسیار دل‎انگیز و ماهرانه‎تر از همه انواع سخن اوست<ref>ر.ک: همان، ص12-11</ref>‏.

ویژگی دیگر شعر کاتبی به گفته دکتر صفا توانایی و مهارت اعجاب‎انگیز او در خلق معانی و رعایت قواعد سخنوری حتی در مشکل‎ترین التزامات است و کاتبی را از این نظر شاید در ادب فارسی بتوان بی‎نظیر دانست؛ زیرا نه‎تنها مثنوی‎هایی سروده که تمام اشعار آنها ذوبحرین و ذوقافیتین است (مجمع البحرین و محب و محبوب) و در همه ابیات مثنوی ده باب نیز صنعت تجنیس به‎کار برده، بلکه در به‎کارگیری بعضی تکلفات و التزام‎های دشوار زبانزد است.<ref>ر.ک: همان، ص12</ref>‏.

دکتر صفا در مورد قصاید کاتبی می‎نویسد که قصاید کاتبی هم که همگی منتخب و استادانه است، بنا بر عادت شعرای زمان ما در جواب قصاید معروف شاعران پیشین ساخته شده و یا در صورت مبتکر و به قول استادان آن دوره «مخترع» بودن، تحت تأثیر مستقیم شیوه قصیده‎سرایان معروف پیش از کاتبی است.<ref>ر.ک: همان، ص13-12</ref>‏.  

در نسخه اساس نبوده و برای تکمیل تعداد غزل‎ها از روی نسخه ملک نوشته شده است. از نمونه‎های دیگر چنین مواردی می‎توان از افتادگی کلمه یا کلماتی در نسخه اساس یاد کرد که گاه حتی به وزن شعر هم خدشه وارد می‎کند. در این‎گونه موارد بهترین ضبط مصراع یا کلمه از روی نسخه ملک یا نسخه‎های دیگر نوشته شده است.<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>‏.

نکته دیگر در مورد رسم‎الخط شعرهاست که در نسخه‎های قدیمی معمولاً مشکل‎آفرین است. دیوان کاتبی نیز در این زمینه خالی از اشکال نبود. التباس حروف مثل «ک»، «گ»، «ج»، «چ»، «ب» و «پ»، در کلماتی همچون کشتن، گشتن، جاه، چاه، با، پا و... از جمله این مشکلات است که سعی شده با ضبط دقیق کلمه رفع شود. کاربرد شکل قدیم بعضی از واژه‎ها نیز در شعر کاتبی دیده می‎شود؛ مثل قید تمنای «کاش» که در بسیاری از موارد به‎صورت «کاج» نوشته شده است.<ref>ر.ک: همان</ref>‏.

{{شعر}}{{ب|''جهتی هست که اکثر غزلم شش بیت است ''|2='' بشنو این معنی و جز فرد جهان مشمارم''}}{{ب|''پنج نیست مرا رسم ولی شش اولی ''|2='' تا بدانند که در شعر یکی دینارم''}}{{پایان شعر}}<ref>ر.ک: حیدری یساولی، علی، ص137</ref>‏.

رقت عاطفه و موج احساسات نازک نیز یکی از وجهه‎های درخشش غزلیات اوست که با همان سادگی زبانی و نوعی بی‎ریایی بیانی ادا می‎شوند و این خود از علل عمده توجه و رویکرد یک شاعر نازک‎خیال به آثار شاعران دیگر است. تأثیرگذاری کاتبی در حوزه غزل نیز از این قاعده مستثنی نیست. وی خود، در غزلی به «سوز» سخنش اشاره می‎کند و بیت یکی از شاعران هم‎روزگارش را که به این ویژگی نظر داشته، تضمین می‎نماید<ref>ر.ک: حیدری یساولی، علی، ص139</ref>‏.